Elementy polskiej tożsamości narodowej na Pomorzu od połowy XIX w. do powstania Drugiej Rzeczypospolitej_Bykowska,S.pdf

(241 KB) Pobierz
Elementy polskiej
U D I A H I S
na Pomorzu...
S Ł U P S K I E S T
tożsamości narodowej
T O R Y C Z N E
Nr 18 R O K 2012
119
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
SYLWIA BYKOWSKA
GDAŃSKA WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNA
ELEMENTY POLSKIEJ TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ
NA POMORZU
1
OD POŁOWY XIX W.
DO POWSTANIA DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ
Tożsamość narodowa. Zagadnienia teoretyczne
Zagadnienie tożsamości narodowej stanowi jeden z najważniejszych i zarazem
najtrudniejszych problemów w dziejach współczesnych społeczeństw
2
. Znajduje się
ono w centrum badań i analiz nauk społecznych i humanistycznych. Ze względu na
niejednoznaczność i niejednolitość teoretyczną zarówno pojęcie tożsamości naro-
dowej, jak i samego narodu jest przedmiotem sporu politologów, historyków, socjo-
logów i antropologów. Odzwierciedleniem zróżnicowanych podejść teoretycznych
do badania zbiorowości narodowych są liczne definicje podręcznikowe
3
. Wśród
podstawowych koncepcji najczęściej wyróżnia się dwa główne rozróżnienia: „naród
państwowy” oraz „naród kulturowy”
4
. O zbiorowym poczuciu tożsamości mówić
można, gdy występuje zbieżność subiektywnych postaw wielu osób odnoszona do
własnej grupy kulturowej. Istotna jest również ciągłość historycznego trwania, al-
bowiem tożsamość narodowa stanowi układ dynamiczny, ujawniający się najpełniej
w szczególnych momentach narodowych, związanych z losami wspólnoty
5
.
Owo szczególne doświadczenie narodu polskiego, który przetrwał okres zaborów
i rozwijał się, mimo że był poddany procesom wynaradawiania i podlegał władzy
———————
1
Przedmiotem rozważań zasadniczo jest obszar pruskiej prowincji Prusy Zachodnie, chociaż
dwukrotnie odwołano się do wschodniej części Pomorza Zachodniego – do przyległych powia-
tów bytowskiego i lęborskiego.
2
Tendencjom unifikacyjnym objawiającym się siecią stosunków politycznych, gospodarczych, in-
formacyjnych towarzyszy pragnienie narodowego wyodrębnienia i politycznego samostanowie-
nia. Zob. A. Kłoskowska,
Kultury narodowe u korzeni,
Warszawa 1996, s. 7 i in.
3
Zob. np. J. Turowski,
Socjologia. Wielkie struktury społeczne,
Lublin 1994, s. 145-150; J. Wiatr,
Naród i państwo,
Warszawa 1973, s. 189-207.
4
Z. Bokszański,
Tożsamości zbiorowe,
Warszawa 2008, s. 111-112.
5
Zob. S. Bykowska,
Rehabilitacja i weryfikacja polskiej ludności w województwie gdańskim po II
wojnie światowej,
maszynopis pracy doktorskiej, Gdańsk 2009, s. 18. Niniejszy artykuł stanowi
nieco zmieniony i poszerzony fragment dysertacji.
120
Sylwia Bykowska
państw zaborczych, stanowi potwierdzenie koncepcji narodu, której wyrazicielką
była Antonina Kłoskowska. Według socjolożki naród to: „duża zbiorowość ludzka
połączona pewną wspólnotą kultury, ułatwiającą wzajemne porozumienie i pewne
zjednoczenie jej członków
”6
. A zatem ujęcie to traktuje naród jako zbiorowość spo-
łeczną o charakterze kulturowej wspólnoty. Ważną kategorią badawczą w analizach
tożsamości narodowej przywoływaną przez Kłoskowską jest pojęcie „wspólnoty
komunikowania”, stanowiące według niej istotę narodu
7
.
Badania socjologiczne nad kulturową koncepcją narodu prowadzili klasycy pol-
skiej socjologii: Stanisław Ossowski, Florian Znaniecki i Józef Chałasiński. Postrze-
gali naród jako wspólnotę kultury, kształtującą się na przestrzeni dziejów. Ossowski
podkreślał także ideologiczny czynnik, który w dużej mierze warunkował przetrwa-
nie polskości w czasie braku państwowości. Dążenie do jej odzyskania inspirowało
działaczy polskich do tworzenia wizji i wyzwalania u rodaków aspiracji niepodleg-
łościowych, które z narodu polskiego wykształcić miały twór świadomościowy.
Dlatego świadomość narodowa była ważnym elementem konstytuującym naród pol-
ski poprzez identyfikację grupową jednostek. Z kolei Znaniecki w studium powsta-
łym po zakończeniu drugiej wojny światowej, dotyczącym współczesnych naro-
dów
8
, głosił możliwość niezależności narodu od państwa. Przeciwstawiając się po-
glądom, według których państwo i jego instytucje stanowią niezbędny czynnik jed-
ności narodowej, badacz analizował naród jako zbiorowość, której głównym kryte-
rium wyodrębnienia jest uświadamiana swoistość i odrębność kultury.
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie podstawowych wydarzeń kształtują-
cych polską tożsamość narodową na Pomorzu od połowy XIX w., kiedy zrodziła się
ogólnoeuropejska tendencja narodotwórcza, do włączenia tych obszarów do Drugiej
Rzeczypospolitej. W związku z tak sformułowaną problematyką niezbędne jest pod-
kreślenie pogranicznego położenia obszarów Pomorza, sytuującego je pomiędzy
żywiołem polskim i niemieckim, a także obecności tutaj etnicznych grup regional-
nych.
Specyfikę pogranicza wyjaśniał trzeci z przywołanych wyżej socjologów – Józef
Chałasiński: „Na pograniczu znikają często […] wszelkie rzeczowe, obiektywne
podstawy do przeprowadzenia granicy pomiędzy swoimi i obcymi. Nie jest nią ani
język, ani dystans, jak w przypadku centralnej części państwa – ani religia. Słowem
– nie ma rzeczywistych, obiektywnych podstaw, na których mogłoby się wesprzeć
poczucie odrębności. Ludzie pogranicza znajdują się w przejściu od jednego do dru-
giego narodu”
9
. Stąd życie na obszarze pogranicza może wywoływać przejawy am-
biwalencji odnośnie do postaw narodowych. Ale jednocześnie rola identyfikacji na-
rodowej w strukturze tożsamości jednostki oraz jej złożoność w procesie tworzenia
jedności narodowej najwyraźniejsza jest na pograniczu
10
.
———————
6
A. Kłoskowska,
Kultury narodowe...,
s. 8.
7
Tamże, s. 33.
8
F. Znaniecki,
Współczesne narody,
Warszawa 1990.
9
J. Chałasiński,
Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycznej „Kopalnia” na Górnym Ślą-
sku,
Warszawa 1935, s. 76.
10
A. Kłoskowska, Stereotypy
a rzeczywistość narodowej identyfikacji i przyswojenia kultury,
„Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 4, s. 42. Na temat konfliktu etnicznego na pograniczu na
Elementy polskiej tożsamości narodowej na Pomorzu...
121
Z kolei Andrzej Sakson, badacz społeczności mazurskiej, ujmuje pogranicze jako
obszar przenikania się kultur sąsiednich narodów w warunkach podrzędności lub rów-
norzędności, jednak bez niszczenia związków z własnym terytorium narodowym
11
.
Inny badacz polsko-niemieckiego pogranicza, Wojciech Wrzesiński, wyjaśnia, iż ry-
walizacja i ścieranie się dwóch narodów – Polaków i Niemców – prowadziły do po-
wstawania nowych jakości kulturowych na zamieszkiwanym przez nie terenie
12
.
Pomorze to także region etniczny, stanowiący podstawę formowania się tożsa-
mości zbiorowej ludności kaszubskiej. Do czynników kształtujących i utrwalających
poczucie tożsamości w tym przypadku zalicza się odrębność kulturową, odmienny
od otoczenia język lub dialekt. Te i inne elementy składają się na uniwersum kultu-
rowe tworzone przez konkretne, indywidualne społeczności narodowe lub etniczne.
Na podstawie uznania tego uniwersum powstaje identyfikacja narodowa, poczucie
swojskości przeciwstawne obcości, wyobrażenie własnej grupy w sferze symbolicz-
nej oraz odgraniczanie jej od innych.
Praca organiczna. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne
Specyfiką pracy niepodległościowej w zaborze pruskim, w tym na Pomorzu, był
pozytywistyczny program społeczno-gospodarczej pracy organicznej, przygotowu-
jący stopniowo narodową i etniczną mobilizację szerokich mas ludności. Liberalno-
-modernizacyjnemu kierunkowi towarzyszył program konserwatystów, głoszący ko-
nieczność skupienia Polaków wokół Kościoła katolickiego. Jednocześnie zachodnia
myśl polityczna traktowała naród polski w kategoriach historyczno-politycznych,
o żywej tradycji państwowej, któremu przysługiwało prawo do niepodległości
13
.
Rozwój świadomości narodowej w zaborze pruskim w wysokim stopniu łączył
się z rozwojem w dziedzinie życia gospodarczego. Szczególną rolę odegrał tu proces
uwłaszczenia chłopów, który w zaborze pruskim trwał do 1865 r. Spowodował on
duże przemiany w strukturze społecznej Pomorza, zwłaszcza na wsi. Rozpadowi
uległ feudalny model gospodarki oraz stanowy układ społeczny. Do czasów Wiosny
Ludów ukształtowała się niewielka liczebnie (6% posiadaczy ziemskich), ale najsil-
niejsza ekonomicznie warstwa ziemiańska, skupiająca aż 50% ogólnej powierzchni
ziemi. Oblicze społeczne pomorskiej wsi tworzyli bogaci chłopi – gburzy. Warstwa
ta stanowiła 43% ogółu właścicieli własności ziemskiej. Kolejną grupą ukształtowa-
ną pod wpływem procesów uwłaszczeniowych byli średniozamożni chłopi, stano-
wiący w połowie XIX w. 21% posiadaczy ziemskich
14
. Aż 30% liczyła wyłączona
———————
przykładzie Pomorza zob. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński,
Gdańsk i Pomorze w IX
i XX w. Studia z dziejów i kultury regionu,
Gdańsk 1999, s. 189-194.
11
A. Sakson,
Mazurzy – społeczność pogranicza,
Poznań 1990.
12
W. Wrzesiński,
Tradycje pogranicza polsko-niemieckiego i ich znaczenie dla kształtowania sto-
sunków polsko-niemieckich,
[w:]
Stosunki polsko-niemieckie. Integracja i rozwój Ziem Zachod-
nich i Północnych,
red. B. Jałowiecki, J. Przewłocki, Katowice 1980. Zob. też J. Chlebowczyk,
O prawie do bytu małych i młodych narodów,
Warszawa-Kraków 1983.
13
A. Walicki,
Idea narodu w polskiej myśli oświeceniowej,
Warszawa 2000.
14
Por.: B. Okoniewska,
Problemy unifikacji polskich organizacji rolniczych w Wielkopolsce i na
Pomorzu Gdańskim w latach 1919-1939,
„Zapiski Historyczne”, t. LIII, z. 3-4, Toruń 1988, s. 31-32.
122
Sylwia Bykowska
spod uwłaszczenia biedota wiejska
15
, która z czasem przechodziła do miast, powięk-
szając liczbę najemnych robotników w warsztatach rzemieślniczych i manufaktu-
rach
16
. Wraz z rozwojem manufaktur rosła liczba drobnomieszczaństwa, a także
umacniała się rola burżuazji. Zamiana cenzusu prawnego na majątkowy, który okre-
ślał odtąd pozycję jednostki w świecie, była podstawowym wyróżnikiem społeczeń-
stwa kapitalistycznego
17
.
Część pomorskiej szlachty, która w swej masie przeszła do stanu chłopskiego
i drobnomieszczańskiej inteligencji, próbowała stawić czoła nowej sytuacji. Ucząc
się nowego sposobu gospodarowania, związanego z przemysłem i handlem, prze-
kształcała się w warstwę ziemiańską
18
. To właśnie tej grupie mieszkańców Pomorza
– jako pierwszej – przypisywano zadanie obrony polskich wartości narodowych.
Tradycja szlachecka była bardzo żywa wśród gburów, popularnością cieszyła się
również u tworzącej się inteligencji i stanu średniego
19
. Wraz z rozwojem form kapi-
talistycznych wzorce postępowania szlacheckiego zaczęły ustępować miejsca miej-
skiemu stylowi życia i mentalności.
Polska niepodległa widziana była na Pomorzu jako cel odległy, dla którego po-
dejmowano rozwiązania systemowe w gospodarce i oświacie. Tak zwany pruski
– legalistyczny sposób działania w obronie polskości przeszedł do historii pod na-
zwą pracy organicznej lub społecznikowskiej. Przyjął on określone zadanie adapta-
cji nowoczesnych, rynkowych warunków gospodarowania oraz potrzeb kredyto-
wych. Organicznikowstwo pomorskie wynikało z przekonania, że najlepszym spo-
sobem społecznej, gospodarczej i kulturalnej aktywizacji polskiej społeczności w za-
borze pruskim będzie legalne działanie. Jak wiadomo, przejawiało się ono w zakła-
daniu kółek rolniczych, czytelni ludowych i różnego rodzaju towarzystw
20
.
Jednym z najznakomitszych reprezentantów organicznikowstwa, które podej-
mowano od końca lat pięćdziesiątych XIX w., był pisarz i działacz Ignacy Łyskow-
ski
21
. Na łamach pisma „Nadwiślanin”, którego był współzałożycielem, propagował
gospodarność i wysoką kulturę pracy. Jak zaznaczono, grupę społeczną, w której
upatrywano nadziei obrony polskości, stanowiło ziemiaństwo. Myśl przewodnia
działalności Łyskowskiego brzmiała: „Im więcej kto posiada ziemi, tem większe ma
obowiązki względem narodu”
22
. Przejawem tak pojmowanej roli ziemiaństwa były
———————
15
Dopiero ustawą uwłaszczeniową z 2 marca 1850 r. Prusy nadały na własność ziemię wszystkim
jej użytkownikom.
16
Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 r.,
red. W. Odyniec, Gdańsk 1978, s. 302.
17
Konstytucją z 31 stycznia 1850 r. Prusy wprowadziły cenzus majątkowy przy wyborach do
sejmu.
18
Jan Karnowski głównej przyczyny upadku wielu rodzin szlacheckich na północnych Kaszubach
upatrywał w nieumiejętności gospodarzenia, notorycznej rozrzutności i pasji grywania w karty.
Zob. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński,
Gdańsk i Pomorze...,
s. 107.
19
Szerzej na ten temat: S. Wierzchosławski,
Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem
i w Prusach Zachodnich w latach 1850-1914,
Toruń 1992.
20
J. Tomaszewski,
Rzeczpospolita wielu narodów,
Warszawa 1985, s. 209-210.
21
S. Wierzchosławski,
Ignacy Łyskowski 1820-1886,
[w:]
Działacze Towarzystwa Naukowego
w Toruniu 1875-1975,
red. M. Biskup, Warszawa-Poznań-Toruń 1975, s. 45-83.
22
Cyt. za: tenże,
Ziemiaństwo wśród elit polskiego ruchu narodowego w Prusach Zachodnich w II
połowie XIX w. i początkach XX w.,
[w:]
Szlachta i ziemiaństwo polskie oraz niemieckie w Pru-
sach w XVIII-XX wieku,
red. W. Stępiński, Szczecin 1996, s. 115.
Elementy polskiej tożsamości narodowej na Pomorzu...
123
powstające gospodarcze stowarzyszenia chłopskie. Na omawianym obszarze działa-
ły m.in.: Towarzystwo Rolnicze dla Ziemi Kaszubskiej w Kościerzynie (marzec
1862 r.), Towarzystwo Rolnicze Ziemi Pomorskiej dla powiatów Powiśla i Kociewia
(kwiecień 1862 r.), Towarzystwo Rolnicze w Piasecznie (październik 1862 r.), To-
warzystwo Rolnicze Ziemi Malborskiej (styczeń 1863 r.). Jakkolwiek początkowo
organizacje te nie były tworami samodzielnymi, gdyż działały przy parafiach, często
z inspiracji księży i ziemian, to jednak uaktywniały one wśród chłopów samodziel-
ność w sferze gospodarczej i społecznej. Wkrótce prawie we wszystkich towarzy-
stwach stanowili oni trzon ich składu. Na przykład w Towarzystwie Rolniczym
Ziemi Południowo-Pomorskiej 1865 r. chłopi stanowili 80% wśród 210 członków
23
.
Ogółem w 1865 r. towarzystwa rolnicze na całym Pomorzu Gdańskim liczyły
892 członków, w tym 612 włościan, natomiast na początku 1868 r. liczba włościan
wzrosła do 1687 (na 2174 członków). Ponadto grono działaczy organicznikowskich
tworzyli rzemieślnicy, nauczyciele i księża. W styczniu 1868 r. istniały 24 włościań-
skie towarzystwa rolnicze, nie wliczając w to wielu drobnych kółek wiejskich. Przy
większości utworzono także Spółki Pożyczkowe i Kasy Oszczędnościowe, przy
wszystkich zaś – biblioteczki
24
.
Biorąc pod uwagę statystyki dotyczące proporcji udziału chłopstwa w towarzy-
stwach rolniczych, można mówić o „podźwignięciu stanu włościańskiego”. Orężem
oddziaływania na masy chłopskie – obok pielęgnowania języka i narodowości pol-
skiej – miała być szeroko upowszechniana oświata oraz pomoc w unowocześnianiu
gospodarki rolnej. Towarzyszył temu wspomniany demokratyczny charakter kółek,
połączony z zasadą solidaryzmu społecznego. Jak pisał „Nadwiślanin”: „Jeżeli co
trwałym być u nas ma, koniecznie na tej szerokiej podstawie, na ludzie naszym
opierać się musi”. Dalej podkreślano, że: „wspólna, solidarna praca w towarzy-
stwach jest warunkiem bytu, jest dźwignią naszego życia publicznego”
25
. Uzależ-
niano więc dalsze losy szlachty od stopnia realizacji haseł głoszonych przez towa-
rzystwa rolnicze. W ślad za nimi powstawały pierwsze spółdzielcze kasy pożyczko-
we. Mieczysław Łyskowski, pomorski ekonomista, w 1862 r. założył pierwsze rze-
mieślnicze Towarzystwo Pożyczkowe w Brodnicy.
Świadomy, oddolny ruch włościański, będący przejawem emancypacji chłopów
spod hegemonii szlachty, z pewnością wpłynął na przemianę społecznego oblicza
wsi pomorskiej. Ten rozwijający się na całym Pomorzu polski samorząd ludowo-
-chłopski w obrębie państwa pruskiego odegrał też ważną rolę w budzeniu i inspiro-
waniu odruchów narodowych tutejszej ludności. Rozwój stosunków kapitalistycz-
nych i coraz częstsze kontakty rynkowe sprzyjały „kształtowaniu samowiedzy o swoj-
skości i zewnętrznej obcości, jako podstawie poczucia odrębności narodowej”
26
.
Głównymi wyróżnikami owej swojskości były wówczas: język, jakim się posługi-
wano, oraz przywiązanie do zamieszkiwanego terytorium.
Zasadniczym celem towarzystw rolniczych było wzmocnienie gospodarcze przez
———————
23
A. Bukowski,
Juliusz Kraziewicz. Twórca pierwowzoru polskich kółek rolniczych. (Z pomorskiej
galerii „trzeźwych entuzjastów”),
„Pomorze Gdańskie” 1969, nr 6, s. 129.
24
Tamże, s. 148-150.
25
Cyt. za: tamże, s. 129.
26
Dzieje Pomorza…,
s. 311.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin