Prusy Wschodnie w strategii militarnej Republiki Weimarskiej_Kempa,R.pdf

(178 KB) Pobierz
Robert Kempa
Białystok
Prusy Wschodnie w strategii militarnej
Republiki Weimarskiej
Zawarty przez Niemcy 11 listopada 1918 r. rozejm w Rethondes koło Com-
piegne nie zapowiadał klęski militarnej państwa niemieckiego. Oddziały nie-
mieckie zmuszone zostały do wycofania się z okupowanych terytoriów Francji,
Francji, Belgii, Luksemburga, Rosji oraz zdobytych w 1871 r. Alzacji i Lota-
ryngii
1
.
Całe terytorium Niemiec pozostawało jednak wolne od wojsk koalicyjnych.
Zwłaszcza na wschodzie siły niemieckie okupowały obszar Inflant, Białorusi
i Ukrainy. W tej sytuacji część dowódców i polityków widziała właśnie na
wschodzie możliwość przejęcia inicjatywy i tym samym nakłonienia zwycię-
skich mocarstw zachodnich do „łagodniejszego” potraktowania Niemiec na kon-
ferencji pokojowej. Szczególne nadzieje dyplomacja niemiecka pokładała w USA
i 14-punktowym planie pokojowym prezydenta W. Wilsona
2
.
Kalkulacje te pokrzyżował już rozejm z Trewiru z 16 lutego 1919 r., na mocy
którego cała granica polsko-niemiecka stała się dla wojsk niemieckich w praktyce
nieprzekraczalna. Alternatywą było narażenie się na interwencję aliancką
3
.
Wszelkie nadzieje niemieckie prysły 7 maja 1919 roku. Wówczas to dele-
gacja niemiecka odebrała w Paryżu warunki pokoju. W przedstawionej 29 maja
odpowiedzi Niemcy skoncentrowały się na oprotestowaniu części postanowień
terytorialnych, a zwłaszcza przebiegu granicy polsko-niemieckiej na obszarze
Górnego Śląska i Prus Zachodnich. 28 czerwca w Wersalu podpisano ostateczny
traktat pokojowy. Warunki rozbrojeniowe sprowadzały niemieckie siły zbrojne do
Konwencja rozejmowa z Niemcami,
[w:] S. Sierpowski,
Źródła do historii powszechnej okresu
międzywojennego,
t. I, Poznań 1989, s. 63–66; M. Gilbert,
Pierwsza wojna światowa,
Poznań 2003,
s. 504.
2
P. Grupp,
Vom Waffenstillstand zum Versailler Vertrag,
[w:]
Die Weimarer Republik 1918–1933,
Bonn 1988, s. 291–293.
3
Konwencja rozejmowa między Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Niemcami,
[w:]
Powstanie II Rzeczypospolitej,
pod red. H. i J. Jędruszczaków, Warszawa 1984, s. 479.
1
162
Robert Kempa
roli sił porządkowych służących bardziej celom polityki wewnętrznej niż ewen-
tualnej obrony państwa. Ograniczona do 100 tys. zawodowa armia pozbawiona
została prawa posiadania czołgów, ciężkiej artylerii, lotnictwa, okrętów podwod-
nych, flota wojenna została zredukowana do 36 okrętów, rozwiązano Sztab Gene-
ralny, zakazano poboru, zdemilitaryzowano cały zachodni brzeg Renu i 50-kilo-
metrowy pas na wschodnim brzegi rzeki
4
.
Na mocy traktatu wersalskiego Niemcy zostały zmuszone do rozbrojenia
i zniszczenia
wszystkich urządzeń obronnych, twierdz i fortyfikacji lądowych
znajdujących się na terytorium niemieckim na zachód od linii przeprowadzo-
nej o 50 km na wschód od Renu
(art. 180). Także odbudowa lub budowa nowych
fortyfikacji w tej strefie były zabronione. Art. 115 wprowadzał identyczne rygory
w odniesieniu do fortyfikacji nadmorskich od Półwyspu Jutlandzkiego po Mielno
(9–16
◦
dł. geogr. wsch.). Z kolei w odniesieniu do pozostałej części wybrzeża
na głębokości 50 km oraz wysp przybrzeżnych wprowadzono zakaz wznoszenia
nowych budowli, rozbudowy istniejącego uzbrojenia artyleryjskiego oraz ogra-
niczono dopuszczalne zapasy amunicji do 1500 pocisków na każde działo o ka-
librze do 105 mm i 500 pocisków na działa wyższego kalibru (art. 196)
5
.
Końcowy akapit art. 180 odnosił się także do pozostałych fortyfikacji nie-
mieckich:
System obronny granic na południu i na wschodzie Niemiec będzie
utrzymany w stanie obecnym
6
.
Ogólnikowość tego zapisu pozostawiała już współczesnym dużą dozę swo-
body interpretacji, a oczywiste prawo do konserwacji istniejących fortyfikacji
z łatwością mogło być rozszerzone na modernizacje. W zamyśle autorów owego
zapisu służyć on miał za swoiste zabezpieczenie Zachodu na wypadek rozprze-
strzenienia się zagrożenia bolszewickiego w przypadku klęski i upadku Polski
i jako taki nie był wymierzony w wschodniego sąsiada Niemiec
7
.
Opuszczający Paryż członkowie delegacji wyjeżdżali z przeświadczeniem,
że narzucone Niemcom warunki nie stworzyły w Europie fundamentów trwa-
łego pokoju. Podstawowy cel, a więc fizyczne osłabienie Niemiec był sukcesem
jedynie pozornym. Zwycięski wódz naczelny marszałek Ferdynand Foch miał
racje, mówiąc o Traktacie Wersalskim:
To nie pokój, to zawieszenie broni na
dwadzieścia lat
8
.
***
Traktat pokojowy z Niemcami,
[w:] S. Sierpowski,
Źródła do historii...,
s. 117–120; J. Krasuski,
Historia Niemiec,
Wrocław – Warszawa – Kraków 1998, s. 337–338.
5
T. Rawski,
Niemieckie umocnienia na ziemiach polskich w latach 1919–1945, Studia i Materiały
do Historii Wojskowości,
t. XII, 1966, cz. 1, s. 284–285.
6
Traktat pokojowy...,
s. 118.
7
W. Łach,
System obronny Prus Wschodnich do 1935 r.,
Olsztyn 1997, s. 124–125.
8
H. Kissinger,
Dyplomacja,
Warszawa 1996, s. 268.
4
Prusy Wschodnie w strategii militarnej Republiki Weimarskiej
163
Przełom roku 1918 i 1919 to nie tylko okres wielkiego zamętu wewnętrz-
nego w Niemczech wywołanego rewolucją i walką o kształt ustrojowy nowego
państwa. Część kręgów politycznych i militarnych pragnęła wykorzystać fakt, iż
Niemcy nie były okupowane, a większość społeczeństwa nie chciała pogodzić się
z klęską wojenną lub nie miała jej świadomości. Sposób na przeciwstawienie się
aliantom i tym samym wywalczenie odpowiedniej pozycji przetargowej w trak-
cie konferencji pokojowej dostrzegano w aktywnych działaniach na wschodzie.
Zwłaszcza niepewna sytuacja w Rosji wydawała się odpowiednią okazją do akcji
militarnej na obszarze nadbałtyckim. Źródłem tych zainteresowań republikami
nadbałtyckimi były nie tylko tradycyjne wpływy niemieckie na tym obszarze,
ale także alternatywne koncepcje ograniczenia negatywnych skutków traktatu
pokojowego. Tak zrodziła się koncepcja tzw.
Oststaat
– niemieckiego państwa
wschodniego. Wyodrębnienie i usamodzielnienie się prowincji wschodnich mogło
stanowić sposób na wyłączenie części państwa niemieckiego spod konsekwencji
przegranej wojny. Większość wariantów tego planu sprowadzała się do oparcia
nowego państwa na Prusach Wschodnich i Zachodnich, a także ewentualnych
nabytkach nadbałtyckich. Jednym z głównych orędowników tej koncepcji był
gen. R¨ diger von der Goltz, dowódca IV Korpusu Rezerwowego stacjonującego
u
na terenie Łotwy. Zasadnicze zaplecze polityczne stanowiła część konserwatyw-
nych, monarchistycznych elit pruskich z rezerwą, a często nieukrywaną pogardą
odnoszących się do rzeczywistości republikańskich Niemiec. Nie bez znaczenia
było oddalenie owych prowincji od centrum wydarzeń politycznych i znikomy
poziom zrewolucjonizowania społeczeństwa. Nie bez znaczenia była także kwe-
stia przebiegu przyszłej granicy z Polską. Wybuchłe 27 grudnia 1918 r. Powstanie
Wielkopolskie dowiodło, iż o kształcie tej granicy zadecydują nie tylko debaty
dyplomatyczne
9
.
W połowie lutego 1919 r. z Wilhelmsh¨ he pod Kassel do Kołobrzegu prze-
o
niosło się niemieckie Naczelne Dowództwo (Oberste
Heeresleitung – OHL),
na
którego czele w dalszym ciągu stał marszałek Paul von Hindenburg. Dowództwu
podporządkowane zostały dwa nowe dowództwa regionalne:
Armeeoberkomman-
do Nord
w Królewcu i
Armeeoberkommando S¨ d
we Wrocławiu. Zadaniem AOK
u
Nord, które wkrótce przeniosło się do Bartoszyc, było kierowanie operacjami
wojskowymi przeciwko Rosji Radzieckiej, a także przygotowanie ewentualnych
działań przeciwko Polsce z kierunku północnego. Z kolei zadaniem dowództwa
południowego było przygotowanie ewentualnego uderzenia na Polskę z kierunku
Wielkopolski i Śląska, a także działania przeciwko Czechosłowacji
10
.
P. Łossowski,
Między wojną a pokojem – niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obliczu
traktatu wersalskiego, marzec – czerwiec 1919 r.,
Warszawa 1976, s. 18–22.
10
B. Jacobs,
Nowa armia niemiecka i jej wodzowie,
Warszawa 1937, s. 6–9; H. von Seeckt,
Aus
seinem Leben,
Leipzig 1940, s. 133–134.
9
164
Robert Kempa
Kres tym planom położyła odpowiedź aliantów na kontrpropozycje niemiec-
kie do traktatu pokojowego z 16 czerwca 1919 roku. Ratyfikacji Traktatu Wersal-
skiego przez Sejm Rzeszy w dniu 23 czerwca towarzyszyła narada OHL, w trak-
cie której rozważano możliwość podjęcia działań militarnych na wschodzie celem
niedopuszczenia do odłączenia Prus Zachodnich od Niemiec i odsunięcia groźby
utraty części Prus Wschodnich. 25 czerwca do dymisji podał się marszałek Hin-
denburg, a 3 dni później delegacja niemiecka podpisała w Wersalu upokarzający
Niemcy traktat pokojowy. Zapisy pokoju miały wejść w życie 10 stycznia 1920 r.,
a nad ich przestrzeganiem czuwać miała Międzysojusznicza Wojenna Komisja
Kontroli
11
.
Odpowiedzią na niemożność podjęcia oficjalnych działań przeciwko zagro-
żeniom zewnętrznym (Polacy w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku) i wewnętrz-
nym (separatyzm bawarski, nadreński i wschodniopruski) było powstanie, często
za zgodą i wsparciem władz, i działania formacji ochotniczych
Freikorps.
Oficjal-
nie pozostające poza możliwością oddziaływania rządu i armii, faktycznie dowo-
dzone przez oficerów weteranów, stały się skutecznym narzędziem oddziaływania
militarnego wewnątrz Niemiec, na jego pograniczach, a także na obszarze Litwy
i Łotwy.
Jak donosiły raporty wywiadu polskiego, równolegle zaczęto rozbudowę
licznych organizacji paramilitarnych typu: Schutzbund, Heimwehr, B¨ rgerwehr,
u
Einwohnerwehr, Jugendwehr, Heimatschutz, Sicherheitspolizei. Organizacje te
stały się przechowalnią dla demobilizowanych formacji Reichswehry i Grenz-
schutzu. Członkowie tych formacji byli uzbrojeni nie tylko w broń ręczną, ale
także w artylerię. Twierdza Boyen w Giżycku była jednym z większych ma-
gazynów broni i amunicji. Z chwilą przybycia obserwatorów alianckich maga-
zyny te przeniesione zostały w rejon Pozezdrza, Ogonek i Węgorzewa, a więc
poza granice obszaru plebiscytowego. Dodatkowym elementem nacisku psycho-
logicznego, a zarazem narzędziem często brutalnej agitacji stały się bałtyjskie
Freikorpsy wycofywane od jesieni 1919 r. z państw bałtyckich do Prus Wschod-
nich i rozlokowywane w większości na obszarze plebiscytowym
12
.
Cechą polityki dowództwa Reichswehry było nieangażowanie się w we-
wnętrzne konflikty i budowanie własnej niezależności od państwa. Finałem tej
polityki była dwuznaczna postawa armii w okresie puczu Kappa w marcu 1920 r.
Jej efektem było odwołanie socjaldemokratycznego ministra obrony. Nowym mi-
nistrem, piastującym ten urząd aż do stycznia 1928 roku, został Otton Gessler,
zaś dowództwo nad Reichswehrą objął gen. Hans von Seeckt. Tym samym zapo-
czątkowana została tzw. „era Seeckta”. W okresie tym (do 1926 r.) konstytucyjna
H. von Seeckt,
Aus seinem...,
passim.
Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 r.
Wybór źródeł pod red. P. Staweckiego
i W. Wrzesińskiego, Olsztyn 1986, s. 78–79, 230–231, 236; W. Wrzesiński,
Plebiscyt na Warmii,
Mazurach i Powiślu w 1920 r.,
Olsztyn 1974, s. 135.
11
12
Prusy Wschodnie w strategii militarnej Republiki Weimarskiej
165
zwierzchność ministra obrony nad armią stała się fikcją. Gen. von Seeckt uzy-
skał pełnię władzy nad siłami zbrojnymi, a minister Gessler skoncentrował się
na ukrywaniu przed Międzysojuszniczą Komisją Kontroli, a także własnym par-
lamentem, nielegalnej działalności Reichswery
13
.
Znowelizowana 23 marca 1921 roku ustawa o siłach zbrojnych ostatecznie
ukształtowała obraz Reichswehry.
Zgodnie z nią skład Reichswehry określono na 96 tys. żołnierzy i 4 tys.
oficerów. Armia składała się z 7 dywizji piechoty i 3 dywizji kawalerii, a kraj
podzielono na 7 okręgów wojskowych
14
.
Okręg I z dowództwem w Królewcu obejmował Prusy Wschodnie. Na te-
renie Prus Wschodnich rozmieszczona została 1 Dywizja Piechoty gen. von
Dassel’a. Dowódca dywizji był jednocześnie dowódcą okręgu, któremu poza
związkami dywizyjnymi podlegały ponadto oddziały podporządkowane dowódz-
twu okręgu, obozy warowne, place ćwiczeń i urzędy wojskowe. Dowództwo
okręgu, będące jednocześnie dowództwem dywizji, składało się z szefa sztabu
wraz ze sztabem, adiutanta oraz oficerów rodzajów broni i służb. W skład dy-
wizji piechoty wchodziło dowództwo piechoty, dowództwo artylerii, trzy pułki
piechoty, pułk artylerii, trzy kompanie moździerzy, batalion saperów, batalion
łączności, oddział sanitarny, dwa oddziały transportowe i wydzielone z dywi-
zji kawalerii szwadrony jazdy. Każdy pułk piechoty składał się z trzech bata-
lionów piechoty, batalionu szkolnego i kompanii moździerzy, natomiast bata-
liony tworzyły trzy kompanie piechoty i kompania ciężkich karabinów maszy-
nowych
15
.
Macierzystymi garnizonami I Okręgu Wojskowego były
16
:
– Królewiec — dowództwo dywizji, dowództwa: 1 pułku piechoty, pułku arty-
lerii, 1 batalionu saperów, I oddziału łączności, I oddziału taborów, I oddziału
transportowego, I oddziału sanitarnego, 1 batalion piechoty, batalion szkolny
1 pułku, 2 dywizjon artylerii, kompania moździerzy i dywizjon szkolny;
– Olsztyn — dowództwo 2 pułku piechoty, batalion szkolny 2 pułku, 1, 3 i 5
szwadron 2 pułku kawalerii, 3 dywizjon artylerii, kompania moździerzy;
– Iława — dowództwo 3 pułku piechoty, 2 batalion 3 pułku, kompania moź-
dzierzy;
– Tylża — dowództwo 1 pułku kawalerii wraz z 1, 4 i 5 szwadronem pułku;
H. A. Jacobsen, Milit¨ r,
Staat und Geselschaft in der Weimarer Republik,
[w:]
Die Weimarer
a
Republik,
s. 349–350; J. Krasuski,
Historia...,
s. 367–368; H. M¨ ller,
Weimar – niespełniona
o
demokracja,
Warszawa 1997, s. 169–170.
14
A. Szymański, pseudonim „Mars”,
Siły zbrojne Niemiec,
Warszawa 1931, s. 18–19; J. Benoist-
-Mechin,
Niemcy i armia niemiecka 1918–1935,
cz. 1, Warszawa 1939, s. 58–61.
15
A. Szymański, pseudonim „Mars”,
Siły zbrojne...,
s. 26–37.
16
Ibidem.
13

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin