„Nowy człowiek” w Rosji carskiej i Związku Radzieckim do lat 30. XX wieku_Mazur, M.pdf

(390 KB) Pobierz

Wrocławskie Studia Wschodnie

12 (2008)

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

ARIUSZ

AZUR

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

„Nowy człowiek” w Rosji carskiej

i Związku Radzieckim do lat 30. XX wieku

Środowiska XIX-wiecznej inteligencji rosyjskiej reprezentowały całą

gamę barw światopoglądowych i politycznych, od mistycyzmu i metaﬁzycz-

nego idealizmu począwszy, przez ultrakonserwatyzm, słowianoﬁlstwo, okcy-

dentalizm, liberalizm, myśl neo-oświeceniową, narodnicką, pozytywizm, aż

po socjalizm, marksizm i anarchizm

. Rodzącą się koncepcję nowego czło-

wieka kształtował wpływ tradycyjnych dla Rosji wartości: duch wspólnoto-

wości (sobornost′) będący nawet nie aindywidualizmem, ale antyindywidu-

alizmem; dalej, jednomyślność uznawana tu za zasadę bardziej racjonalną niż

zachodnioeuropejska reguła większości, słabo rozwinięta własność prywatna,

głęboko zakorzeniona w myśleniu rodząca ekstremizm – ﬁnalizm i maksy-

malizm, pogardy dla pragmatyzmu, tęsknoty za wiedzą wyższego rzędu i po-

czuciem Prawdy, która pozbawiała wyboru; następnie, wpływ izolacjonizmu,

sakralności władzy, jej autorytatywności decyzyjnej, patrymonializmu, głę-

bokiego centralizmu i podporządkowania państwu, świeckiego millenaryzmu

dającego nadzieję na szczęście i odrzucanie teraźniejszości, niechęć do deka-

denckiego, zepsutego i heretyckiego Zachodu, przeświadczenia o własnej wy-

jątkowości, ale i niedowartościowaniu i konformizmie; wreszcie, pogarda dla

legalizmu, wolności politycznych, a szczególnie obywatelskich

. Uzupełnie-

Filozoﬁa i myśl społeczna rosyjska 1825–1861,

wyb. A. Walicki, Warszawa 1961;

A. Walicki,

Rosyjska ﬁlozoﬁa i myśl społeczna od Oświecenia do marksizmu,

Warszawa 1973;

A.Yarmolinsky,

Road to Revolution: A Century of Russian Radicalism,

Princeton – New Jersey

1986; L. Kołakowski,

Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład,

Londyn 1988,

s. 607–669; M. Broda,

Narodnickie ambiwalencje. Między apoteozą ludu a terrorem,

Łódź

2003; I. Berlin,

Rosyjscy myśliciele,

Warszawa 2003; G. Przebinda,

Od Czaadajewa do Bierdia-

jewa. Spór o Boga i człowieka w myśli rosyjskiej (1832–1922),

Kraków 1998; R. Pipes,

Rosja

carów,

Warszawa 2006, s. 265–289.

Szerzej: L. Kołakowski,

op. cit.,

s. 608–610; A. Walicki,

Zniewolony umysł po latach,

Warszawa 1993, s. 115–116; I. Berlin,

Rosyjscy...,

s. 274–275;

Idee w Rosji. Leksykon rosyj-

sko-polsko-angielski,

red. A. de Lazari, t. 3, Łódź 2000, s. 160; A. Walicki,

W kręgu konserwa-

Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008

Mariusz Mazur

nie stanowiły inklinacje pochodzące z Zachodu: emancypacja jednostki, ide-

alizacja ludu, materializm (także w wymiarze antropocentrycznym, niczym

u Ludwiga Feuerbacha) traktujący człowieka jako jedyny absolut, i wreszcie

wybiórczo przyjmowany darwinizm, które zebrane razem dostarczały argu-

mentów za biologicystycznym i organicystycznym podejściem do problemów

społecznych i personalnych

Większość badaczy upatruje rosyjskich początków koncepcji nowego

człowieka w latach 60. XIX w., gdy dotychczasowe polemiki metaﬁzyczno-

-historyczne uległy przeorientowaniu na spory z zakresu psychologiczno-an-

tropologicznego

. Michał Heller za introdukcję późniejszego systemu uznaje

proklamację „Młodej Rosji” z 1862 r., autorstwa młodego, 20-letniego rewo-

lucjonisty, Piotra G. Zaiczniewskiego, który w imię republiki demokratycznej

domagał się krwawego obalenia caratu i wznosił hasło „kto nie z nami, ten

przeciwko nam”

W tym czasie, w 1861 r. jeszcze młodszy, 17-letni Piotr Tkaczow, póź-

niejszy teoretyk jakobińskiego nurtu narodnictwa, warunkował zwycięstwo

rewolucji koniecznością odrąbania głów wszystkim powyżej 25. roku życia

Z czasem zrezygnował z tej, przyznać należy, dość oryginalnej metody i sku-

tywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianoﬁlstwa,

Warszawa 2002; M. Broda,

Mentalność, tradycja kulturowo-polityczna i bolszewickie doświadczenia Rosji,

[w:] M. Broda,

J. Kurczak, P. Waingertner,

Komunizm w Rosji i jego polskie interpretacje,

Łódź 2006, s. 162–

209; R. Pipes,

Rosja carów...,

s. 273–274.

A.Walicki,

Mikołaj Czernyszewski i rosyjska krytyka literacka drugiej połowy lat 50-tych

– 60-tych,

[w:]

Historia literatury rosyjskiej,

red. M. Jakóbiec, t. 2, Warszawa 1976, s. 42;

L. Kołakowski,

op. cit.,

s. 615–616.

A.Yarmolinsky,

op. cit.,

s. 131–148; M. Heller,

Maszyna i śrubki. Jak hartował się czło-

wiek sowiecki,

Paryż 1988, s. 15; L. Suchanek,

Człowiek radziecki i naród radziecki. Ekspe-

ryment ideologiczny i etniczny,

[w:]

Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów,

red. M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejka, Kraków 1997, s. 133; T. Stepnowska,

Heretycy

i prawomyślni. Rosyjska proza fantastyczna po roku 1917 wobec koncepcji „nowego człowie-

ka”,

Łódź 2001, s. 40–41; R. Pipes,

Rosja carów...,

s. 279. Por.: G. Przebinda,

op. cit.,

s. 258.

M. Heller,

op. cit.,

s. 15–16; A. Yarmolinsky,

op. cit.,

s. 111–113. P. Zaiczniewski gło-

sił w swym manifeście m.in.: „Jeśli to będzie konieczne, Rosjanie przeleją trzykrotnie więcej

krwi niż Jakobini. [...] zakrzykniemy jednym głosem «Bierzcie siekiery» i wtedy zaatakujemy

rządzących Imperium [Imperial party] bez większej litości niż doświadczyliśmy od nich; bę-

dziemy ich mordowali na placach, w domach, w wąskich uliczkach miast, na szerokich alejach

stolic, w wioskach i przysiółkach. Kto nie jest z nami, ten przeciwko nam, a kto przeciwko nam,

ten jest wrogiem, a wroga należy zniszczyć wszelkimi możliwymi środkami” (tłumaczenie

własne),

ibidem,

s. 111–112. Nie może dziwić, że Aleksander Hercen wyrzucał rewolucjoni-

stom lat 60. XIX w.: prymitywizm, skrajny utylitaryzm, pogardę dla samoistności sztuki i wy-

kształcenia, dogmatyzm, nietolerancję, fanatyczną wiarę w postęp, kult przyszłej apokalipsy,

dla której można poświęcić wszystko. L. Kołakowski,

op. cit.,

s. 613. Por. na temat Hercena:

A. Kimball,

Alexander Herzen and the Native Lineage of the Russian Revolution,

http://www.

uoregon.edu/~kimball/Hzn.htm#60s

M. Heller,

op. cit.,

s. 16.

Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008

„Nowy człowiek” w Rosji

pił się na koncepcji wywołania i przebiegu rewolucji. W 1868 r. w artykule

pt.

Ludzie przyszłości i bohaterowie mieszczaństwa

P. Tkaczow przeciwstawił

dotychczasowemu mieszczuchowi człowieka wyższego typu, przyszłego re-

wolucjonistę. Prognozowany przez niego ideał był zdolny w całości poświę-

cić swe życie i działanie jednemu dążeniu, zapewnieniu szczęścia człowieko-

wi, jak z literackim zacięciem pisał Tkaczow: „zaproszeniu na godne życie

jak największej liczby uczestników”. W tym będzie on znajdował szczęście

osobiste i podstawowy cel oraz sens swej aktywności i istnienia. Formuła

ta warta jest podkreślenia, ponieważ dobrze ilustruje główne założenie Tka-

czowa. W jego ujęciu wywołanie rewolucji społecznej spadało na barki nie-

wielkiej grupy spiskowców, nowych ludzi, którzy przeprowadzą swą „rewo-

lucję mniejszości”, wiodąc nieświadomą masę ku szczęściu powszechnemu.

Jak widać, ideał człowieka obejmuje początkowo tylko kategorię czynnych,

zawodowych rewolucjonistów, a nie cały „lud” czy „naród”, co w warunkach

społecznych ówczesnej Rosji było oczywiste. Dodatkowa reguła wprowadzo-

na do dyskursu przez Tkaczowa – względność zasad moralnych – w przyszło-

ści będzie podstawą całej koncepcji moralności sowieckiej. Jej myśl prze-

wodnia wydaje się prosta: zasady moralne należy rozpatrywać w zależności

od panujących okoliczności. W perspektywie świetności oczekiwanego celu

dotychczasowa wykładnia moralności traci na znaczeniu. Moralne stają się

wszystkie środki, które pozwalają na urzeczywistnienie odkrytych „praw hi-

storii”. Wspaniałość proroctw zezwala na użycie brutalnych i krwawych me-

tod, bowiem cel uświęca środki. W przyszłości, po osiągnięciu punktu kulmi-

nacyjnego, absolutna równość, administracyjne przeciwdziałanie możliwości

wyłonienia się jednostek ponadprzeciętnych, hamowanie rozwoju wyróżnia-

jących się, dostosowanie potrzeb do istniejących zasobów, doprowadzić miały

do antyelitarnego społeczeństwa osiągającego zbiorowe szczęście, przy czym

nowe potrzeby mogły pojawiać się w świadomości jednostki tylko wówczas,

gdy istniały środki do powszechnego ich zaspokojenia

Bardzo podobną drogą podążały przemyślenia Siergieja Nieczajewa wpi-

sującego się w ówczesną atmosferę swoim

Katechizmem rewolucjonisty,

na-

zwanym przez M. Hellera, „najradykalniejszym i najstraszniejszym projek-

tem «nowego człowieka»”

. Już jego pierwszy punkt wydaje się zniechęcać

do recepcji wzorca. „Rewolucjonista – to człowiek stracony. Nie ma własnych

interesów, spraw, uczuć, przywiązania, własności, nawet nazwiska. Cały

Walicki,

Rosyjska ﬁlozoﬁa...,

s. 360–368; M. Heller,

op. cit.,

s. 17–18; L. Kołakowski,

op. cit.,

s. 623; A. Walicki,

Zniewolony umysł...,

s. 116;

Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-

-angielski,

red. A. de Lazari, t. 1, Warszawa 1999, s. 406; M. Broda,

Narodnickie ambiwalen-

cje...,

s. 127–129. Tkaczow tworzy natychmiast kategorię wykluczonych, do których zalicza

każdego działającego przeciwko ludzkiemu szczęściu.

M. Heller,

op. cit.,

s. 18.

Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008

Mariusz Mazur

jest pochłonięty jedyną i wyłączną sprawą, jedyną myślą, jedyną namiętnością

– rewolucją”. Również tutaj status moralności zyskuje wszystko, co sprzyja

triumfowi rewolucyjnej idei. Brak litości dla państwa i starego świata, któ-

ry należy zniszczyć wszelkimi metodami, uzupełnia poświęcenie, gotowość

na śmierć, surowość wobec siebie i innych. „Wszystkie subtelne, wydelikat-

niające uczucia bliskości, przyjaźni, miłości, wdzięczności, a nawet honoru

powinny być w nim zduszone wyłączną chłodną namiętnością do spraw rewo-

lucji. Istnieje dla niego tylko jedna rozkosz, jedna pociecha, wynagrodzenie

i satysfakcja – sukces rewolucji. Dzień i noc powinien być ogarnięty jedną

myślą, jednym celem – bezlitosnym zniszczeniem. Niestrudzenie, z zimną

krwią dążąc do tego celu, powinien on być zawsze gotowy, by zginąć samemu

i zniszczyć własnymi rękoma wszystko, co przeszkadza w jego osiągnięciu”

Mroczny klimat dokumentu nie napawał optymizmem i nie wydaje się, by sta-

wiano przed nim cele pozyskania szerokich rzesz zwolenników. Był raczej

elitarny. Odpowiadał jednak psychice i mentalności ówczesnych grup rewolu-

cjonistów, którą tak precyzyjnie ujął w

Biesach

Fiodor Dostojewski.

Poddane cenzurze polityczne teksty, zrozumiałe wyłącznie w najściślej-

szym gronie, nie mogły stać się źródłem szeroko rozpowszechnionej idei. Taka

rola nieoczekiwanie przypadła pozycji z gatunku literatury pięknej, pt.

Co ro-

bić? Z opowiadań o nowych ludziach,

autorstwa Nikołaja G. Czernyszew-

skiego, napisanej w twierdzy Pietropawłowskiej i wydanej po przypadkowym

ominięciu cenzury, w 1863 r.

Powieść obwołana katechizmem rewolucyj-

nym ówczesnej młodzieży rosyjskiej, uznana została za jedną z kilku książek,

które wywarły w dziejach Europy, a może i świata, najdalej idące skutki poli-

tyczne. Jej główne postaci, Łopuchow, Kirsanow, Wiera Pawłowna, to „nowi

ludzie”, wolni od dotychczasowej moralności i konwenansów, oddani innym,

przyjacielscy, rozsądni, uczciwi i prawi. Nie oni jednak znajdują się na samym

szczycie hierarchii. Ten przeznaczony jest dla tajemniczego, ascetycznego

Rachmietowa, uosabiającego nietzscheańskiego nadczłowieka owładniętego

jedynym w jego życiu celem – wywołaniem rewolucji. Dla niej ów boha-

ter poświęcił życie osobiste, majątek, rozwijał intelekt, pomagał innym, ćwi-

czył ciało, hartował wolę i charakter, np. śpiąc na gwoździach. Nowych ludzi

Czernyszewskiego charakteryzuje racjonalizm, materializm światopoglądo-

wy, pracowitość, zaradność, harmonia dobra własnego i interesu społecznego.

Gardzą oni luksusem i dobrami materialnymi, mają ugruntowane przekonania,

S. Nieczajew,

Katechizm rewolucjonisty,

1869, http://pl.wikisource.org/wiki/Kate-

chizm_rewolucjonisty

M. Czernyszewski,

Co robić? Z opowiadań o nowych ludziach,

Warszawa 1951. Nale-

ży wymienić kolejną pochodzącą z tamtego okresu książkę, która wywarła znacznie mniejszy

wpływ, ale również rysowała konﬂikt generacyjny starych „ludzi zbędnych” i „ludzi nowych”,

autorstwa Iwana Turgieniewa, I. Turgieniew,

Ojcowie i dzieci,

Wrocław 1995.

Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008

„Nowy człowiek” w Rosji

są wolni i szczęśliwi. Ich nieliczna na razie grupa przejawia tendencję do roz-

szerzania się, by z czasem zacząć dominować. Z perspektywy czasu książka

była zapowiedzią dogmatyzmu i fanatyzmu wyznawanych w imię idei uważa-

nej za szczytną

. Jednak w zestawieniu z

Katechizmem rewolucjonisty

Tka-

czowa formowała koherentną całość wytyczającą cel i wskazującą metody

działania. Czernyszewski, materialistyczny monista, odróżniający człowieka

od innych istot żywych jedynie na płaszczyźnie właściwości ilościowych,

a nie jakościowych, traktował osobowość jako element natury, a dopiero wtór-

nie jako skutek praw historycznych. Natura ludzka jest bowiem niezmien-

na. Zmianie ulegają jedynie „sztuczne” potrzeby człowieka, powstające pod

wpływem wypaczania się natury w procesie dziejowym

. Ten czysto oświe-

ceniowy pogląd pozwalał jednak na snucie rozważań o możliwości zmiany

osobowości człowieka, co dla Czernyszewskiego było wstępem do lepszego

świata.

Nowy człowiek głównego nurtu rosyjskich radykałów lat 60. XIX w. miał

być „racjonalnym egoistą”, choć antyindywidualistą; pragmatycznym, wol-

nym od religijnej i metaﬁzycznej alienacji, kulturowych obyczajów, całko-

wicie oddanym służbie ludu i walce o postęp i sprawiedliwość

. Nowych

ludzi wieścili, a nawet już dostrzegali: przyjaciel i uczeń Czernyszewskiego,

Nikołaj Dobrolubow, oraz pisarz nihilista, w ówczesnym tego pojęcia zna-

czeniu, Dymitrij Pisariew. Z jednej strony nihilizm – rozumiany tutaj jako

wyzwolenie jednostki od tradycyjnych norm, więzi i bezreﬂeksyjnego uzna-

wania autorytetów, z drugiej zaś pożytek społeczny, upowszechnianie nauki,

M. Czernyszewski,

Co robić?..., passim.

Por.: A. Yarmolinsky,

op. cit.,

s. 115–117;

M. Heller,

op. cit.,

s. 19–20. Szerzej na temat koncepcji człowieka u Czernyszewskiego, patrz:

M. Czernyszewski,

Zasada antropologiczna w ﬁlozoﬁi,

Warszawa 1956. O Czernyszewskim

i książce

Co robić?

szerzej: A. Walicki,

Mikołaj Czernyszewski...,

s. 31–62; A. Walicki,

Rosyj-

ska ﬁlozoﬁa...,

s. 276–299; L. Kołakowski,

op. cit.,

s. 614–615; I. Berlin,

Rosyjscy...,

s. 231–238;

G. Przebinda,

op. cit.,

s. 217–270;

Idee w Rosji...,

t. 1, s. 458–462. Por.:

Krótki słownik ﬁlozo-

ﬁczny,

red. M. Rozental, P. Judin, Warszawa 1955, s. 82–85.

A. Walicki,

Wstęp,

[w:]

Filozoﬁa i myśl społeczna...,

s. 79, 83. Mechanicystyczne po-

dejście Czernyszewskiego do człowieka jest bardzo zbliżone z poglądami de La Mettrie i jego

człowiekiem maszyną. G. Przebinda zwraca uwagę, że oświeceniowe poglądy dotyczące nie-

zmienności natury ludzkiej bez kontekstu epoki historycznej czy warunków ekonomicznych,

nie pozwalają jednoznacznie określić Czernyszewskiego jako proto- ewentualnie kryptoko-

munistę, co niejednokrotnie czyniono w celach bardziej politycznych niż naukowych. Por.:

G. Przebinda,

op. cit.,

s. 224–226, 267–269. Świadczy o tym choćby odniesienie Czernyszew-

skiego do indywidualizmu, „życie społeczne – pisał – jest sumą żywotów indywidualnych”,

a w świecie ludzkim jedyną realnością posiadającą byt jest jednostka. M. Czernyszewski,

Spo-

łeczeństwo jako suma jednostek,

[w:]

Filozoﬁa i myśl społeczna...,

s. 392.

R. Pipes,

Rosja carów...,

s. 279. Kategorię „racjonalnego egoizmu” m.in. za Claudem

Helvétiusem i Ludwigiem Feuerbachem do myśli rosyjskiej wprowadził M. Czernyszewski.

A. Walicki,

Mikołaj Czernyszewski...,

s. 43–44; G. Przebinda,

op. cit.,

s. 232–236.

Wroclawskie Studia Wschodnie 12, 2008

Plik z chomika:

innocent5

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Red Army 1918