Proces_ksztaltowania_sie_podejscia_NATO.pdf

(219 KB) Pobierz
NATO
wobec wyzwań współczesnego świata
2013
Redakcja naukowa:
Robert Czulda
Robert Łoś
Jacek Reginia-Zacharski
Instytut Badań nad Stosunkami Międzynarodowymi w Warszawie
Katedra Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa – Wydział Studiów Międzynarodowych
i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego
Warszawa – Łódź 2013
Michał Łuszczuk
(Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)
Proces kształtowania się podejścia NATO wobec Arktyki
w pierwszej dekadzie XXI wieku
1
Dążąc do zidentyfikowania oraz wyjaśnienia kluczowych wyzwań współczesne-
go świata, które stoją aktualnie przed NATO, należy zwrócić uwagę, że są one
warunkowane w znacznym stopniu specyfiką aktualnego środowiska międzynaro-
dowego. Jak wskazuje M. Pietraś, Sojusz Północnoatlantycki powstał w tradycyj-
nym (westfalskim) systemie stosunków międzynarodowych, którego wymiar
podmiotowy i funkcjonalny determinowany był przede wszystkim dwubiegunową
konfrontacją leżącą u podstaw zimnej wojny. Obecnie zaś próbuje on funkcjono-
wać w systemie późnowestfalskim, czyli niestabilnym, niepewnym i nieprzewidy-
walnym, jak też o heterogenicznej podmiotowej strukturze
2
. Wskazana różnica,
stanowiąc istotę dokonującej się obecnie transformacji systemu międzynarodowe-
go, powinna zatem być traktowana jako główne, choć nie jedyne, źródło wyraźnie
narastających potrzeb czy już wręcz wymagań w zakresie wielopoziomowej i wie-
lowymiarowej adaptacji NATO do realiów współczesnego świata, a także określe-
nia jego udziału w ich przyszłym kształtowaniu
3
. Doświadczenia dwóch ostatnich
dekad wskazują, iż mimo wielu niepowodzeń w efektywnym realizowaniu swych
zadań Sojusz wciąż posiada stosunkowo duży potencjał w tym zakresie i potrafi
pełnić różne role na arenie międzynarodowej
4
.
Równocześnie pojawiają się jednak także takie wyzwania, w obliczu których
NATO nie reaguje tak szybko i zdecydowanie, jak można by się tego spodziewać,
niekiedy zaś wręcz nie jest w stanie wypracować i przyjąć wobec nich jednomyśl-
nego i konkretnego stanowiska. Sytuacje takie dotyczą zarówno woli politycznej
państw członkowskich w określonych sprawach czy ich udziału w solidarnym
ponoszeniu kosztów finansowych funkcjonowania Sojuszu, jak i zagadnień
z zakresu strategii. Na problem ten zwraca uwagę m.in. D. S. Yost, wskazując na
Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki (NCN) przyznanych w ramach
finansowaniu stażu po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer DEC-
2012/04/S/HS5/00172.
2
M. Pietraś,
Wstęp
[w:] M. Pietraś, J. Olchowski [red.],
NATO w pozimnowojennym środowisku (nie)bezpieczeństwa,
Lublin 2011, s. 10.
3
Zob. J. Gryz,
Adaptacja NATO do środowiska bezpieczeństwa,
„Kwartalnik Bellona” 2011, R. XCIII (V), nr 1
(664), s. 7-21.
4
Por. T. Noetzel, B. Schreer,
Does a multi-tier NATO matter? The Atlantic alliance and the process of strategic change,
„International Affairs” 2009, Vol. 85, No. 2, s. 211-226. Na temat ról NATO szerzej zob. T. Flockhart,
NATO and the (Re)construction of roles
[w:] S. Harnisch, C. Frank, H. W. Maull [red.],
Role Theory in International
Relation,
New York 2011, s. 93-112.
1
- 277 -
szereg uwarunkowań występujących w tym kontekście zarówno po stronie samego
Sojuszu Północnoatlantyckiego, jak i państw członkowskich
5
.
Należy przy tym pamiętać także o tym, że NATO konfrontowane jest dziś
również ze zmianami, które dla wszystkich innych uczestników stosunków mię-
dzynarodowych stanowią nie tylko zupełnie nowe, ale i trudne do jednoznacznej
oceny i szybkiej reakcji zjawiska oraz procesy. Należą do nich m.in. wielowymia-
rowe następstwa zmian klimatycznych w dziedzinie bezpieczeństwa międzynaro-
dowego
6
, wśród których wyjątkowe miejsce zajmuje dokonująca się aktualnie
zmiana geopolitycznego znaczenia obszarów arktycznych w stosunkach międzyna-
rodowych
7
. Zagadnienie to stanowi problem badawczy podjęty w niniejszym opra-
cowaniu, którego głównym celem jest analiza procesu kształtowania się stanowiska
NATO wobec regionu Arktyki
8
w pierwszej dekadzie XXI w.
Punktem wyjścia dla podjętych badań będzie przedstawienie przyczyn i na-
stępstw ewolucji znaczenia Dalekiej Północy dla współczesnych stosunków mię-
dzynarodowych. W dalszej części analizie poddane zostaną kroki podejmowane
przez Sojusz w ostatnich latach w związku z obserwowanymi w Arktyce geopoli-
tycznymi następstwami zmian klimatycznych. Następnie zidentyfikowane zostaną
stanowiska wybranych, głównie arktycznych, członków Sojuszu wobec jego roli
w Arktyce. Opracowanie zakończą wnioski i próba oceny możliwości zmiany zre-
konstruowanego tu dotychczasowego podejścia NATO do Dalekiej Północy.
Zarys ewolucji pozycji Arktyki na arenie międzynarodowej
Obszary arktyczne z powodu uwarunkowań natury geograficznej, przede
wszystkim zaś klimatycznej
9
, aż do połowy XX w. znajdowały się na odległych
peryferiach systemu międzynarodowego. Sytuacja ta sprzyjała utrwaleniu się
w świadomości międzynarodowej opinii publicznej stereotypu Arktyki, zgodnie
D. S. Yost,
NATO’s evolving purposes and the next Strategic Concept,
„International Affairs” 2010, Vol. 86, No. 2,
s. 489-522.
6
Ch. M. Briggs,
Climate security, risk assessment and military planning,
„International Affairs” 2012, Vol. 88, No. 5,
s. 1049-1064.
7
K. Åtland,
Security implication of climate change in the Arctic,
Oslo 2010. Podobnie H. Gnaś,
NATO wobec globalnego
ocieplenia
[w:]
NATO w pozimnowojennym…,
s. 89-108.
8
W opracowaniu przyjęta została definicja, zgodnie z którą Arktyka to obszar znajdujący się na północ od
granicy wyznaczonej kołem podbiegunowym (66º 30’39’’ szerokości geograficznej północnej). Oznacza to, iż
obejmuje on terytoria lądowe oraz morskie państw nadbrzeżnych Oceanu Arktycznego: Norwegii, Federacji
Rosyjskiej, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Danii (reprezentującej Grenlandię) oraz Islandii, a także terytoria
lądowe Szwecji i Finlandii. Niekiedy dokonuje się w odniesieniu do Ameryki Północnej, Islandii i wschodniej
Rosji rozszerzenia obszaru Arktyki do 60º szerokości geograficznej północnej, zob. C. Keskitalo,
International
Region-Building: Development of the Arctic as an International Region,
„Cooperation and Conflict” 2007, Vol. 42, No.
2, s. 192-193.
9
The Arctic Ocean Review Project. Phase I Report 2009 - 2011,
Arctic Council PAME Working Group 2011, s. 9-23,
[www.pame.is, dostęp: 12.03.2012].
5
- 278 -
z którym są to jedynie niedostępne i w zasadzie niezamieszkałe, śnieżne i mroźne
pustynie, położone daleko na wiecznie zamarzniętych północnych morzach;
obszary nienależące do kogokolwiek, a interesujące jedynie dla poszukiwaczy no-
wych lądów i tras morskich, zaś począwszy od drugiej połowy XIX w. stopniowo
coraz częściej także dla naukowców
10
.
Podejście to zaczęło ulegać powolnej zmianie mniej więcej podczas i po zakoń-
czeniu II wojny światowej, kiedy z uwagi na dostrzeżone geostrategiczne położenie
Arktyki
11
rozpoczęto jej stopniową militaryzację oraz kiedy od końca lat pięćdzie-
siątych XX w. stała się ona areną wzajemnych „polowań” okrętów podwodnych
Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego
12
. Warto podkreślić, że efektem tej
zmiany, a zwłaszcza zimnowojennej rywalizacji na Dalekiej Północy, stało się
utożsamianie Arktyki nie tylko z grupą państw nadbrzeżnych Oceanu Arktycznego
(Związek Sowiecki, Stany Zjednoczone, Kanada, Dania/Grenlandia i Norwegia),
lecz także z Islandią, Szwecją i Finlandią
13
. Ta nowa perspektywa nie uległa zmianie
nawet w latach siedemdziesiątych XX w., kiedy to z uwagi na ocieplenie relacji
między Wschodem i Zachodem możliwa stała się oficjalna międzynarodowa
współpraca naukowa za północnym kołem polarnym. Jej powodzenie ułatwiło
następnie rozwój kontaktów lokalnych między organizacjami reprezentującymi
arktyczne ludy rdzenne.
Szczególnym momentem w tej pozytywnej tendencji do współpracy arktycznej,
a właściwie jej przyśpieszeniem stało się przemówienie Michaiła Gorbaczowa
wygłoszone w Murmańsku w 1987 r., w którym ostatni przywódca Związku So-
wieckiego ogłosił Arktykę strefą pokojowej współpracy. To nowe, otwarte podej-
ście ze strony Moskwy rzeczywiście zaowocowało w nadchodzących latach serią
inicjatyw, głównie fińskich i kanadyjskich, w zakresie kooperacji państw arktycz-
nych na rzecz szeroko rozumianego bezpieczeństwa ekologicznego. Po zakończe-
niu zimnej wojny rozpoczął się zatem proces „miękkiej” instytucjonalizacji współ-
pracy państw arktycznych, głównie w ramach powołanej w 1996 r. Rady Arktycz-
nej
14
. Jej aktywność jako forum współpracy międzynarodowej państw arktycznych,
przede wszystkim w zakresie problematyki ekologicznej i współpracy naukowej,
przez długi czas nie cieszyła się specjalną międzynarodową uwagą, a niektóre
Por. B. Imbert,
Wielkie wyprawy polarne,
Wrocław 1996; H. Gurgul,
W poszukiwaniu dróg do bieguna północnego,
Szczecin 2001.
11
P. Graczyk,
Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncepcji geopolitycznych i geostrategicz-
nych,
„Przegląd Geopolityczny” 2010, t. 2, s. 121-141.
12
J. Symonides,
Arktyka – region współpracy czy konfliktów,
„Stosunki Międzynarodowe – International
Relations” 2011, t. 44, nr 3-4, s. 24-25.
13
C. Keskitalo,
International Region-Building…,
s. 194.
14
K. Åtland,
Mikhail Gorbachev, the Murmansk Initiative, and the Desecuritization of Interstate Relations in the Arctic,
„Cooperation and Conflict” 2008, Vol. 43, No. 3, s. 289-311.
10
- 279 -
z państw członkowskich nie zawsze wykazywały duże zainteresowanie w tej
materii
15
.
Obserwowane obecnie implikacje zmian klimatu, do jakich doszło w Arktyce
w ostatnich kilkunastu latach, oraz prognozowane trendy w tym zakresie
16
ponow-
nie wpłynęły na zmianę jej obrazu i pozycji na arenie międzynarodowej. Dziś wize-
runek ten najpełniej wyrażają mapy ilustrujące zmniejszającą się z powodu nad-
miernego topnienia pokrywę lodową na Oceanie Arktycznym oraz coraz wyraźniej
zaznaczane granice jurysdykcji państw nadbrzeżnych, a szczególnie miejsca nie-
licznych sporów w tym zakresie
17
. Najczęściej przywoływana jest w tym kontekście
kwestia eksploatacji zasobów naturalnych, głównie ropy naftowej i gazu ziemnego
z dna Oceanu Arktycznego
18
. Szacuje się, że znajduje się tam ok. 13 procent
nieodkrytych jeszcze ogólnoświatowych zasobów ropy naftowej oraz ok. 30 pro-
cent nieodkrytych ogólnoświatowych zasobów gazu ziemnego
19
. Obok złóż wę-
glowodorów w Arktyce odkryte zostały złoża metali: cynku, ołowiu, miedzi, złota,
żelaza, molibdenu, niklu czy platyny, a także niemetali: apatytów, cyrkonu, oliwi-
nów, barytu, grafitu i wreszcie diamentów. Narastające topnienie lodów arktycz-
nych potencjalnie może sprzyjać także rozwojowi rybołówstwa, jednak w tym
zakresie jakiekolwiek szacunki są dość trudne do przeprowadzenia. Kwestia dostę-
pu do tych wszystkich zasobów stanowi jednak tylko przyczynek do dużo ważniej-
szej z punktu widzenia stosunków międzynarodowych debaty na temat zwierzch-
nictwa terytorialnego w Arktyce, reżimu
Konwencji Narodów Zjednoczonych o Prawie
Morza
z 1982 r., wielowymiarowego bezpieczeństwa w rejonie, polityk zagranicz-
nych państw arktycznych i spoza regionu, aktywności zainteresowanych tymi
obszarami podmiotów transnarodowych oraz mechanizmów zarządzania rejonem.
Drugim najczęściej wskazywanym wyzwaniem dla polityki międzynarodowej
w północnych obszarach polarnych może stać się rozwój żeglugi transarktycznej
na szlakach udostępnionych przez coraz bardziej topniejącą pokrywę lodową
20
.
O. Young,
The Structure of Arctic Cooperation: Solving Problems/Seizing Opportunities
[referat na
4th Conference of
Parliamentarians of the Arctic Region],
Rovaniemi, 27 - 29.08.2000, [www.arcticparl.org, dostęp: 25.11.2011];
J. Symonides,
Arktyka – region współpracy…,
s. 24-25.
16
A. Ragin,
The effects of climate change in the Arctic,
,,Stosunki Międzynarodowe – International Relations” 2011,
t. 43, nr 1-2, s. 285-301; R. Przybylak,
Współczesne zmiany klimatu w Arktyce
[w:] A. Styszyńska, A.A. Marsz
[red.],
Zmiany klimatyczne w Arktyce i Antarktyce w ostatnim pięćdziesięcioleciu XX wieku i ich implikacje środowiskowe,
Gdynia 2007, s. 93-110.
17
M. Łuszczuk,
Rozwój sytuacji międzynarodowej w Arktyce a delimitacja obszarów morskich na Oceanie Arktycznym,
„Stosunki Międzynarodowe – International Relations” 2010, t. 42, nr 3-4, s. 139-153.
18
Por. W. Janicki,
Why Do They Need the Arctic? The First Partition of the Sea,
„Arctic” 2012, Vol. 65, No. 1,
s. 87-97; D. Mager,
Climate Change, Conflicts and Cooperation in the Arctic: Easier Access to Hydrocarbons and Mineral
Resources?,
„The International Journal of Marine and Coastal Law” 2009, No. 24, s. 349.
19
D. L. Gautier et al.,
Assessment of Undiscovered Oil and Gas in the Arctic,
„Science” 2009, Vol. 324, s. 1175-1179.
20
R. Howard,
Ice Breaking,
„The World Today” 2009, Vol. 65, No. 10, s. 12-13. Por. A. A. Marsz, A. Styszyń-
ska,
Współczesne zmiany pokrywy lodów morskich w strefach polarnych i ich konsekwencje dla żeglugi na akwenach arktycznych
[w:] Prace Wydziału Nawigacyjnego Akademii Morskiej w Gdyni, t. 24, Gdynia 2010, s. 61-80; J. Symonides,
15
- 280 -

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin