Niemiecka_polityka_arktyczna.doc.doc

Dr Joanna Grzela

Katedra Krajów Europy Północnej

Wydział Zarządzania i Administracji

Uniwersytet  Jana Kochanowskiego

w Kielcach

Niemiecka polityka arktyczna-pomiędzy ekonomią a ekologią

Wstęp

Lodowaty Biegun Północny od dawna stanowił interesujące miejsce dla badań naukowych. Dziś przykuwa uwagę całego świata z uwagi na dokonujące się istotne zmiany w jego krajobrazie. Arktyka na tle innych obszarów geograficznych jest regionem dotkniętym wcześniej i bardziej intensywnie przez zmiany klimatu i zanieczyszczenia pochodzące z uprzemysłowionych i rozwijających się części świata. Doprowadziły one do wielu przeobrażeń na Dalekiej Północy. W ich efekcie pokrywa lodowa topnieje szybciej niż przewidywano, a to oznacza podniesienie poziomu mórz oraz zmniejszanie przestrzeni życiowych zwierząt. (Symonides, 2008, s. 31-32). Z drugiej strony, w wyniku tego zjawiska, szlaki transportowe na Oceanie Arktycznym mogą stać się żeglowne, a to wpłynie na intensywność i kierunki rozwoju handlu międzynarodowego. Wolny od lodu okres w Arktyce ma wzrosnąć z około 30 dni w 2010 roku  do ponad 120 dni w połowie XXI wieku. Tak więc jest szansa, że ​​North-East Passage, znane również jako Północna Droga Morska (Northern Sea Route - NSR), jak również North-West Passage, rozciągające się od  Atlantyku na szczyt Ameryki Północnej, będą żeglowne przez kilka miesięcy każdego roku. Nowe północne szlaki żeglugowe skracają odległość między Europą i Azją, co wywołuje zrozumiałe zainteresowanie licznych krajów.

Topnienie lodów na Dalekiej Północy zmienia jej geostrategiczną pozycję. Dziś zainteresowanie Arktyką nabiera tempa, a wraz z nim następuje wzrost wartości geopolitycznej tego obszaru. Trwają spekulacje naukowców, polityków i dziennikarzy dotyczące dalszego scenariusza dla Dalekiej Północy. W tym międzynarodowym dyskursie idzie o to, by nie tracić z oczu tego obszaru, gdyż rozgrywające się wydarzenia mogą mieć bardzo doniosłe skutki, nie tylko dla krajów arktycznych, ale także dla całej społeczności międzynarodowej.

Daleka Północ to obszar szczególnych możliwości oraz wyzwań. Identyfikowanie rodzących się relacji między Arktyką a resztą świata jest zarówno ważne politycznie, jak i interesujące naukowo, stają się one bowiem ważnym fragmentem światowej geopolityki. Na naszych oczach powstaje region – w znaczeniu politycznym - egzemplifikując ważną tendencję w stosunkach międzynarodowych. (Osica, 16.11.2010). Przebieg wydarzeń śledzą  państwa z całego świata. Polityka wielu z nich wobec Arktyki znajduje się obecnie jeszcze in statu nascendi. Zachodzące w tym regionie zmiany środowiskowe, geopolityczne i geoekonomiczne oraz ich oczekiwane skutki, wymuszają także na dyplomacji krajów Europy konieczność zabrania głosu w tej sprawie. Jest to związane zarówno z nadziejami (dotyczącymi m.in. eksploatacji niedostępnych dotąd złóż surowców mineralnych - przede wszystkim ropy i gazu oraz nowych szlaków żeglugowych, przebiegających powyżej koła podbiegunowego), ale również z obawami dotyczącymi perspektyw dalszego pokojowego rozwoju tego obszaru, a także zakresu i charakteru prowadzonej w jego obrębie współpracy międzynarodowej. I tak, peryferyjna dotąd Arktyka staje się centrum zainteresowania państw szukających niewyczerpanych źródeł bogactw naturalnych, zasobów fauny i flory oraz nowych szlaków żeglugowych. Na Starym Kontynencie dostrzegają to zarówno poszczególne kraje, jak i cała Unia Europejska.

Z powodu globalnego ocieplenia i szybkiego topnienia polarnych pokryw lodowych, Arktyka ma dla społeczności międzynarodowej coraz większe znaczenie geopolityczne, geo-ekonomiczne i geoekologiczne. Ta teza stała się osią polityki arktycznej Niemiec – kraju, który postanowił, jako jeden z nielicznych na Starym Kontynencie, określić w sposób ogólny swoje cele i interesy na Dalekiej Północy. Priorytety tego kraju są kompatybilne ze strategiami państw arktycznych, które podkreślają przede wszystkim cywilne dziedziny stosunków międzynarodowych, choć militarne aspekty również mają swoje miejsce w kontekście organizacji akcji ratowniczych i bezpieczeństwa żeglugi. Generalnie można wyodrębnić kilka istotnych pryncypiów: suwerenność i bezpieczeństwo, rozwój gospodarki i transportu oraz wykorzystanie zasobów naturalnych, ochrona środowiska naturalnego, zarządzanie regionem i  ratownictwo (w związku z potencjalnymi wypadkami morskimi), ochrona autochtonów, prowadzenie badań naukowych oraz współpraca międzynarodowa. (Heininen, 2011).

Początki zainteresowania Niemiec Arktyką

Niemcy od dawna były zaintrygowane Arktyką. Początki arktycznych zainteresowań tego kraju sięgają XIX wieku i dotyczą badań polarnych. Od połowy XIX wieku niemieccy naukowcy prowadzili badania na obu biegunach. Carl Koldewey kierował pierwszymi niemieckimi wyprawami na Dalekiej Północy w 1868 i 1870 roku, a Georg von Neumayer przewodził badaniom  Antarktyki - jako prezydent Międzynarodowej Komisji Polarnej i jeden z ojców założycieli pierwszego Międzynarodowego Roku Polarnego. Alfred Wegener zaś opracował teorię dryfu kontynentów (zwanej  także teorią Wegenera) na początku XX wieku i przeprowadził kilka wypraw do Grenlandii.

W 1974 roku, po przystąpieniu Republiki Federalnej Niemiec do Traktatu Antarktycznego, rozpoczęto przygotowania do koordynacji badań polarnych przez jedną placówkę. W konsekwencji tego powstał w 1980 roku Alfred-Wegener-Instytut (AWI) z siedzibą w Bremerhaven. Niemiecka Republika Demokratyczna od 1957 roku miała własny program badań polarnych. Wtedy to po raz pierwszy naukowcy tego kraju dołączyli do wyprawy na Antarktydę - organizowanej przez ZSRR. Później, w 1976 roku, założono tam stację badawczą o nazwie Georg Forster. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku, programy polarne obu krajów zostały połączone pod egidą AWI.

Prowadzone przez AWI badania polarne czynią z tego kraju uznany podmiot naukowych relacji w Arktyce. Instytut jest wiodącą placówką prowadzącą interdyscyplinarne badania naukowe, obserwującą zmiany klimatyczne, różnorodność biologiczną, topnienie lodu morskiego a także oceanograficzne, biologiczne i geologiczne przeobrażenia. Jego działalność ma na celu informowanie społeczeństwa oraz decydentów politycznych o potencjalnych lokalnych i globalnych konsekwencjach zmian klimatycznych w Arktyce. Instytut zarządza  kilkoma stacjami badawczymi położonymi w obu regionach polarnych, w tym: na Svalbardzie (współpraca niemiecko-francuska) i Wyspie Samoilov położonej w delcie rzeki Lena, w północno-wschodniej Syberii (współpraca rosyjsko-niemiecka[1]). Ponadto posiada 6 statków badawczych, w tym lodołamacz Polarstern. AWI zatrudnia około 900 naukowców, a jego całkowity roczny budżet to ponad 100 milionów euro.

Ważnym uczestnikiem badań polarnych w Niemczech jest także Federalny Ośrodek Geologii i Surowców Naturalnych w Hanowerze. Placówka ta bada geologiczny skład Arktyki oraz szacuje surowce polarne. Celem Ośrodka jest m.in. informowanie i doradzanie rządowi federalnemu w zakresie dostępności i transportu surowców mineralnych. (Rapid Climate Change in the Arctic, 2012, s. 14).

Tradycja, jakość oraz skala niemieckich badań polarnych dały początek politycznemu zaangażowaniu tego kraju w regionie Arktyki. Niemiecki MSZ podkreśla, że: „Zmiana klimatu jest jednym z największych wyzwań XXI wieku, a także kluczowym zadaniem polityki zagranicznej. Zwłaszcza, że rozczarowujące efekty szczytu klimatycznego w Kopenhadze w 2009 roku, zwiększają rolę polityki zagranicznej w międzynarodowej polityce klimatycznej pod hasłem - dyplomacji klimatycznej”. (Wyciszkiewicz, 2011, s. 19; Climate change – a foreign policy…, 2011; Climate diplomacy. New approaches, 2013).

Wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego regionu arktycznego doprowadził rząd federalny do przygotowania wytycznych w zakresie polityki arktycznej. Dokument taki przyjęto we wrześniu 2013 roku i opatrzono nazwą: Guidelines of the  Germany Arctic Policy.  Assume responsibility, seize opportunities. ( Guidelines of the  Germany Arctic Policy, 2013).

Interesy i cele niemieckiej polityki arktycznej

Założenia niemieckiej polityki zagranicznej wobec regionu Arktyki mają charakter wysoce generalny i winny być postrzegane przez szeroki pryzmat, w tym poprzez stanowisko Unii Europejskiej i NATO wobec Dalekiej Północy. Niemieckie interesy w tym regionie mają trzy wymiary: ekonomiczny, ekologiczny i bezpieczeństwa. Niemcy są zainteresowane rozwojem badań naukowych i transportu oraz kontrolą szlaków morskich wzdłuż północnej linii brzegowej Europy. Interesy tego kraju lokują się pomiędzy ochroną środowiska i ekosystemu Arktyki z jednej strony i wykorzystaniem geoekonomicznych możliwości z drugiej. Ten dualizm zainteresowania jest widoczny w podtytule Wytycznych w sprawie polityki arktycznej Niemiec: „Przyjmowanie odpowiedzialności, korzystanie z szans”.

Były minister spraw zagranicznych Niemiec Guido Westerwelle podczas konferencji zorganizowanej przez MSZ w 2011 roku, zatytułowanej Arctic Science, International Law and Climate Change Arctic Science, określił trzy cele, które Niemcy chciałyby osiągnąć tak, aby badania i eksploatacja gospodarcza były kompatybilne ze sobą. Po pierwsze, badania na Dalekiej Północy powinny być prowadzone na zasadzie swobody i przy minimum biurokracji. Po drugie, najbardziej rygorystyczne normy środowiskowe muszą być zawsze przestrzegane i egzekwowane, by chronić wrażliwy ekosystem Arktyki. I po trzecie, muszą być jasne zasady odpowiedzialności za szkody uczynione w środowisku tego regionu. (Safeguarding the future…, 2011).

W podobnym tonie wypowiadał się ambasador Niemiec w Norwegii A. Berg podczas konferencji Arctic Dialoge w Bodø (Norwegia) w marcu 2014 roku. Stwierdził on, że Niemcy chcą  przyczyniać się do ustanowienia norm dotyczących ochrony środowiska, wykorzystania możliwości gospodarczych i dostępu do zasobów energetycznych tego regionu (posiadają zaawansowane technologie w celu umożliwienia wydobycia), zagwarantowania swobody żeglugi, zwiększenia swobody badań naukowych oraz bezpieczeństwa i stabilności w regionie. Cele te mają  być realizowane poprzez bliski dialog z wszystkimi krajami regionu arktycznego, a w szczególności z Norwegią, z którą dzielą te same poglądy niemal we wszystkich kwestiach polityki zagranicznej. ( Ambassador Dr. Axel Berg Speech, 2014).

Arktyka jest interesująca dla Niemiec ekonomicznie, gdyż kraj ten jest największym eksporterem w Europie, największą gospodarką we Wspólnocie o największej liczbie ludności. Jego gospodarka jest uzależniona od importu surowców energetycznych. Obecnie 58% niemieckiego gazu i ropy naftowej pochodzi z Rosji i Norwegii, krajów które już teraz sięgają po arktyczne złoża. (Steinicke, 2014, s. 133). Eksploatacja arktycznych zasobów może przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa dostaw energii i surowców, zarówno w Niemczech, jak i UE. Oprócz ropy i gazu, gospodarka Niemiec jest bardzo zależna od importu minerałów, między innymi metali ziem rzadkich, które są potrzebne dla rozwoju „zielonych technologii’ (np. produkcji turbin wiatrowych). Niemcy są zainteresowane inwestowaniem w sektorze górniczym. Są dobrze przygotowane do zapewnienia wiedzy i technologii służących wydobyciu surowców naturalnych spoczywających pod lodem Arktyki, gdyż trudne warunki klimatyczne oraz wyzwania techniczne, wymagają specjalistycznej technologii i know-how. To stwarza możliwości dla niemieckich firm, które współpracują z firmami w Norwegii i Federacji Rosyjskiej w sprawie poszukiwania źródeł energii, eksploatacji i wykorzystania rezerw gazu.  I tak na przykład niemiecka firma Linde była kluczową w dostarczaniu norweskiemu przedsiębiorstwu energetycznemu Statoil technologii  wydobycia skroplonego gazu ziemnego z pola Snøhvit (Snow White) – leżącego na Morzu Barentsa i odkrytego w 1984 roku. (Snøhvit job…., 2002 ). Inny przykład to Wintershall, firma która działa w zakresie poszukiwań i wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego i która ściśle współpracuje ze Statoil w Arktyce. Kooperuje ona ponadto z rosyjskim Gazpromem. (Gazprom and Wintershall.., 2013). Inne dwie niemieckie firmy E.ON Ruhrgas i BASF są zaangażowane w wydobycie gazu w polu Jużnorusskoje, położonym w Jamalsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym. Rosyjski Krylov State Research Center w Petersburgu - jeden ze światowych liderów w dziedzinie badań na rzecz przemysłu morskiego współpracuje ze stoczniami Nordic Yards w Wismarze i Rostocku-Warnemünde - światowymi liderami w dziedzinie specjalistycznego przemysłu stoczniowego. W kwietniu 2013 roku podpisały one umowę o współpracy naukowo-technicznej, a także szereg umów na konkretne projekty, które zakładają wspólne projektowanie i budowę skomplikowanych, zaawansowanych technologicznie statków dla klientów w Rosji i Europie. (Krylov Research Center and Nordic.., 2012).

Niemcy są zainteresowane otwarciem nowych szlaków żeglugowych w Arktyce wiodących z Europy do Azji (90% ich eksportu jest transportowane morzem- sektor morski ma zatem ogromne znaczenie dla stosunków handlowych Niemiec z resztą świata). Kraj ten posiada trzecią co do wielkości flotę handlową w świecie (około 3600 statków) i największą w świecie flotę kontenerowców. Niemiecki przemysł stoczniowy jest jedną ze strategicznych gałęzi gospodarki tego kraju. Niemieckie stocznie wchodzą w niszowe segmenty rynku, wymagające niezwykle zaawansowanych technologii. Są one w stanie budować  lodołamacze i statki do transportu skroplonego gazu w warunkach arktycznych. Niemieckie stocznie spodziewają się wzrostu zamówień w 2014 roku, gdyż skoncentrowały się na oferowaniu platform wiertniczych, statków do poszukiwania złóż ropy i gazu oraz zakładania i obsługi ferm wiatrowych offshore....