Zadania psychologii rehabilitacyjnej
Rehabilitacja psychologiczna nie powinna sprowadzać się do leczenia zaburzeń psychicznych wynikających z pojawienia się fizycznego kalectwa, ale raczej koncentrować się na stymulowaniu osób niepełnosprawnych do przezwyciężania istniejących trudności w dążeniu do osobistego rozwoju
Zdrowie- stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak schorzeń czy dolegliwości
Uszkodzenie- Utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna lub anatomiczna struktury organizmu -uszkodzenie organizmu nie oznacza, że ktoś staje się osobą niepełnosprawną.-całkowita lub częściowa; -trwałe lub okresowe;-wrodzone lub nabyte; -ustabilizowane lub progresywne
Niepełnosprawność-W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps), propagowała jednostkowy medyczny charakter niepełnosprawności. Podstawę teoretyczną tej definicji stanowiła koncepcja S . Nagiego (J. Kirenko, 2006, s. 17), zgodnie z którą „niepełnosprawność stanowiła proces dynamiczny składający się z czterech stopni: patologii, uszkodzenia, ograniczenia funkcjonowania oraz niesprawności”. -Obniżony poziom czynności danego narządu czy układu. -Powstaje w wyniku uszkodzenia-Kowalik: niepełnosprawność jako dyspozycja jednostki do doświadczania określonych trudności w przyszłym życiu. Ta dyspozycja to USZKODZENIE ORGANIZMU
Upośledzenie-następstwo uszkodzenia i niepełnosprawności; uniemożliwia lub ogranicza wypełnianie ról oraz realizację zadań rozwojowych
Biopsychospołeczna koncepcja nabycia niepełnosprawności:Niepełnosprawność nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska społecznego i fizycznego, które powodują trudności i ograniczenia osoby niepełnosprawnej. Nowe ujęcie opiera się na biopsychospołecznej koncepcji, która zakłada, że człowiek jest istotą biologiczną, ale również osobą wykonującą określone czynności i zadania życiowe oraz członkiem określonej grupy społecznej.
Choroba przewlekła a niepełnosprawność - Część chorób przewlekłych wiąże się z niepełnosprawnością, tak samo niepełnosprawność może być przewlekła lub czasowa. Choroba przewlekła nie musi oznaczać niepełnosprawności np. choroba przewlekła- nadczynność tarczycy
S. Kowalik (2007) wyróżnił cztery grupy problemów, które wiążą się z niepełnosprawnością i w których przejawia się dysfunkcjonalność osób niepełnosprawnych:1. Zależności między wymaganiami sytuacji i ograniczonymi przez uszkodzenie organizmu możliwościami sprostania tym oczekiwaniom.
2. Zależności między aktywnością osoby niepełnosprawnej i konkretnymi sytuacjami życiowymi, w jakich jednostka może się znaleźć. Problemy związane z tą relacją polegają na ograniczaniu sytuacji, w których jednostka podejmuje aktywność oraz na ponoszeniu nadmiernego wysiłku w dążeniu do sprostania wymaganiom sytuacji.
3. Zależności między cechami biologicznymi, osobowościowymi jednostki, a doświadczanymi przez człowieka stanami świadomości, chodzi o to czy właściwości te są w stanie uchronić osobę niepełnosprawną przed nadmiernym stresem oraz w jakim stopniu negatywne przeżycia zostaną utrwalone w doświadczeniu jednostki doprowadzając do trwałej modyfikacji osobowości.
4.Wzajemne oddziaływania między dwiema rodzajami dysfunkcjonalności: behawioralną i świadomościową. Dysfunkcjonalności te pozostają we wzajemnej relacji, niepowodzenie związane z podjętym działaniem mogą powodować nieprzyjemne przeżycia i odwrotnie, negatywne przeżycia osłabiają chęć podejmowania działania.
Strefa utraconego rozwoju-Najbardziej zasadniczą cechą sytuacji osoby niepełnosprawnej jest nieadekwatność wymagań społecznych względem możliwości ich spełniania przez osoby niepełnosprawne. Sytuacja ta powoduje powstanie braku równowagi miedzy warunkami zewnętrznymi, a możliwościami człowieka niepełnosprawnego, co S. Kowalik nazywa sferą utraconego rozwoju (2007, s. 52).„Strefa utraconego rozwoju”, jaka powstaje w wyniku uszkodzenie organizmu, polega na tym ze zasoby zazwyczaj przeznaczone na dalszy rozwój będą musiały być zużytkowane na zabezpieczenie przed regresem rozwojowym”. Jeżeli uszkodzenie będzie większe to naturalnie sfera utraconego rozwoju będzie większa, nie oznacza to jednak ze jednostka niepełnosprawna pozostaje bez szans na rozwój.
Savoir-vivre wobec osób z niepełnosprawnością (wybrać dwa różne rodzaje niepełnosprawności i sformułować po min 5 zaleceń):
1) Niepełnosprawność ruchowa2) Osoby niewidome lub niedowidzące3) Osoby niesłyszące lub niedosłyszące4) Osoby z zaburzeniami mowy5) Osoby niskiego wzrostu6) Osoby z zespołem Tourette'a7) Osoby o odmiennym wyglądzie8) OSOBY Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI9) OSOBY Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM
Czym jest kryzys? Diagnoza choroby przewlekłej lub niepełnosprawności niesie ze sobą bardzo wiele zmian i wyzwań w życiu pacjenta. Na początku najczęściej pojawia się szok i niedowierzanie-Rudolf Moos twierdzi, że reakcje na chorobę przewleką / niepełnosprawność należy rozpatrywać kategoriach kryzysu.
-Z kryzysem mamy do czynienia, gdy jednostka staje w obliczu problemu na tyle nowego lub poważnego, że zwykłe metody radzenia sobie w danej sytuacji okazują się niewystarczające.
-W związku z tym jednostka nie wie jak zareagować i doświadcza zaburzenia równowagi fizycznej, psychicznej i społecznej.
-Kryzys jest stanem przejściowym.
-Osoba w kryzysie musi rozwinąć nowe metody radzenia sobie z drastycznie zmienionymi okolicznościami.
Aspekt emocjonalny (psychologiczny) -nabycie niepełnosprawności wzbudzać może silne reakcje emocjonalne; -początkowo to: strach, zaprzeczanie, szok, lęk-Dowiedziono, że u pacjentów z chorobą przewlekłą lub niepełnosprawnością znacznie częściej niż w innych populacjach obserwuje się objawy depresji (35% do 12% w grupie kontrolnej)-W grupie pacjentów przewlekle chorych i osób z niepełnosprawnością objawy depresji oraz inne zaburzenia na tle psychicznym były częstsze u osób młodych. -Zagrożenie u osób z niepełnosprawnością jest większe, Dlatego, że:- jednostka traci kontrolę w wielu ważnych aspektach życia;- utrata kontroli nad własnym ciałem i codziennymi czynnościami;- ten brak kontroli może prowadzić do bezradności i depresji
Dostosowanie poznawcze
1. Przekonania pacjenta o chorobie/ niepełnosprawności - Tworzymy własne przekonania na temat natury choroby/niepełnosprawności oraz przyczyn swojego stanu. Mogą się one nie pokrywać z medycznym obrazem choroby, ale są ważne dla pacjentów.
2. Poczucie kontroli nad przebiegiem choroby / niepełnosprawności - Nie musi być oparte na logicznych i obiektywnych przesłankach. Wystarczy, że pacjent wierzy, że jest w stanie kontrolować chorobę.
3. Znaczenie jakie przypisuje pacjent różnym zdarzeniom - Pozytywne przewartościowanie swojego stanu
4. Sposób postrzegania samego siebie - Podbudowanie własnego ja – jedną z metod jest porównywanie siebie z innymi
Efektywne radzenie sobie z niepełnosprawnością zależy od:
- rodzaju choroby / niepełnosprawności;- cech pacjenta (wiek, SES, płeć, inteligencja, dojrzałość emocjonalna, osobowość);- zasobów pacjenta;- ważna rola otoczenia fizycznego (bariery uniemożliwiające samodzielność) i społecznego(wsparcie)
Niepełnosprawność jako źródło stresu w ramach teorii zachowania zasobów Hobfolla. Nabycie niepełnosprawności obiektywnie oznacza:
1. Utratę zasobów – głownie zdrowotnych, ale także wielu innych. Ponadto grozi dalszym ich uszczupleniem
2. Niepełnosprawność może uruchomić spiralę strat (utrata pracy – mniej zasobów finansowych)
3. Brak zysków w następstwie zainwestowania zasobów
Jakie mogą być konsekwencje zaprzeczenia chorobie?Nie mając świadomości choroby / niepełnosprawności lub jej konsekwencji, chorzy nie angażują się w działania na rzecz odzyskania zdrowia.
Fazy przystosowania wg Nancy Kerr
1. Szok „To nie ja”- Szok – uniemożliwia osobie niepełnosprawnej jakąkolwiek orientacje w otoczeniu. Zabiegi traktuje się jako nieuzasadnione zło (wywołuje to irytacje i zdenerwowanie). Pacjent ma poczucie pełnej sprawności. Ma przekonanie, że gdy wróci do naturalnego środowiska to będzie funkcjonował normalnie.
2. Oczekiwanie poprawy „Jestem chory, ale wyzdrowieje” -Rozpoczyna się, gdy jednostka zaczyna uświadamiać sobie swój stan. Pod wpływem nowych doświadczeń nie może już nie dostrzegać tego co się wydarzyło. Jednak swój stan traktuje jako chwilowy. Pacjent skoncentrowany jest na obserwowaniu własnego ciała, szuka oznak poprawy. Poszukuje nowych specjalistów i metod leczenia
3. Lament „Wszystko jest stracone” -Przejście do tej fazy jest zazwyczaj gwałtowne. Wystarczy, że pacjent znajdzie się w jakiejś typowej sytuacji i napotka trudności. Teraz jednostka zaczyna subiektywnie odczuwać źródło własnych ograniczeń. Staje się: depresyjny, apatyczny, życie traci dla niego sens. Dążenie do pełnego wyleczenia jest czymś nierealnym. Niepełnosprawność = bariera nie do pokonania!
4. obrona A – zdrowa „Bez względu na wszystko idę do przodu”- Zaczynają się próby opanowania nowych umiejętności i usprawniania własnego ciała, w takim stopniu by radzić sobie przynajmniej niektórym wyzwaniami. Jest to początek fazy przystosowania.
5. Obrona B – neurotyczna „W przyszłości może zaakceptuję swoje kalectwo”- W przypadku ciągłego zachęcania przez osoby trzecie do tego, żeby żyć jak dotychczas, a także zwracanie uwagi na to, że nie ma rzeczy niemożliwych pacjent może przejść z obrony zdrowej do obrony neurotycznej. Neguje się tu istnienie jakichkolwiek niemożliwych do pokonania barier. Jednostka star się udowodnić sobie i innym jak dobrze radzi sobie z niepełnosprawnością. Jednak nie wszystko da się pokonać – w efekcie może cofnąć się do poprzednich faz.
6. Przystosowanie „Życie jest trudne, ale nie jest tak źle” -Osoba z niepełnosprawnością zaczyna dobrze zdawać sobie sprawę z tego, gdzie jest kres jej możliwości. Zna swoje słabe punkty, ale również świadoma jest swoich zasobów.
Wtórne zyski wynikające z niepełnosprawności: -„Pomyślne” konsekwencje wynikające z choroby / niepełnosprawności. Mogą przyjmować formę: zainteresowania ze strony bliskich, ulg (zwolnienie z obowiązków), świadczeń finansowych itd.
Wsparcie społeczne: Sarason: „pomoc dostępną jednostce w sytuacjach trudnych” (Sarason, 1982; za: Sęk i Cieślak, 2004).
Pammersbach: ujmował je jako „konsekwencje przynależności do sieci społecznych” (Pammersbach, 1988).
Kategorie opisu wsparcia społecznego:
Z czasem, badacze zaczęli wskazywać na małą użyteczność tych definicji w wyjaśnianiu zjawisk związanych z funkcjonowaniem wsparcia. Zaczęto więc podejmować próby sprecyzowania zagadnień z nim związanych. Dzięki pracy wielu badaczy wyróżniono następujące kategorie: wsparcie strukturalne i funkcjonalne, źródła wsparcia, typy wsparcia, wsparcie otrzymywane i spostrzegane, potrzebę wsparcia i mobilizację wsparcia (za: Sęk i Cieślak, 2004).
Wsparcie strukturalne i wsparcie funkcjonalne: Wsparcie strukturalne możemy zdefiniować jako „obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych tym, że przez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcje pomocową wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji” (za: Sęk, 2005, s.94). Szczególną rolę przypisuję się naturalnym źródłom wsparcia, tj. rodzina, przyjaciele, grupa rówieśnicza itd. Ich funkcjonowanie oparte jest na spontaniczności, nie są one w żaden sposób sformalizowane i zinstytucjonalizowane (Sęk, 2003).
Wsparcie funkcjonalne: Ten rodzaj wsparcia określamy jako pewien „rodzaj interakcji społecznej, w której dochodzi do przekazania lub wzajemnej wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr rzeczowych […]” (za: Sęk, 2003). Interakcja ta oparta jest na zasadach wymiany społecznej i może przybierać charakter jednostronny lub dwustronny. Kierunek udzielanego wsparcia może być stały lub ulegać zmianie
Koncepcja Weissa:
Koncepcja Weissa odnoszącą się do wielkości sieci. Podaje on 6 komponentów subiektywnie postrzeganej sieci wsparcia. Według tego autora tylko spełnienie wszystkich wymienianych funkcji sprawia, że osoba będzie czuła się adekwatnie wspierana. W różnych okresach czasu, czy też etapach zmagania się z chorobą, różne funkcje mogą spełniać najistotniejszą rolę w danym momencie. Do wymienianych przez Weissa funkcji wsparcia społecznego zaliczamy:
przywiązanie- dzięki bliskim relacją z wspierającym mamy poczucie emocjonalnej bliskości i więzi dającej poczucie bezpieczeństwa,
integracja społeczna- dzięki doświadczaniu wsparcia od innych zyskujemy poczucie przynależności do grupy społecznej,
wzmacnianie poczucia własnej wartości- uzyskiwane dzięki informacją zwrotnym o efektywności i skuteczności naszych działań,
stwarzanie możliwości doświadczania opieki- przekonanie jednostki, że może polegać na drugim człowieku,
dostarczanie informacji i rad- rodzaj wsparcia informacyjnego,
stwarzanie możliwości opiekowania się kimś- poczucie odpowiedzialności w ramach istniejącej sieci wsparcia za innych jej członków (Ryżanowska, 2007).
Wsparcie otrzymywane vs. Wsparcie spostrzegane
Wsparcie spostrzegane oparte jest na przekonaniach i wiedzy jednostki odnośnie tego gdzie i od kogo może uzyskać pomoc w razie trudności. Istotne okazuje się tu także przekonanie o dostępności wsparcia.
Wsparcie otrzymywane to z kolei oceniany obiektywnie lub subiektywnie przez odbiorcę rzeczywisty poziom otrzymywania wsparcia.
Typy wsparcia: wsparcie emocjonalne polega na przekazywaniu emocji osobie wspieranej w taki sposób, by działały one uspokajająco i podtrzymująco na nią. Ponadto odzwierciedlać ma troskę i pozytywne ustosunkowanie wobec wspieranego.
wsparcie informacyjne polega na wymianie informacji, które umożliwią lepsze zrozumienie danej sytuacji. Zaliczamy tu także udzielanie informacji zwrotnych dotyczących skuteczności podejmowanych działań zaradczych. Otrzymywane informacje zaspokajają także naszą potrzebę poszukiwania sensu i atrybucji sprawstwa.
wsparcie instrumentalne to swego rodzaju instruktaż. Wspierający przekazuje konkretne schematy działania, które jednostka ma wdrożyć. Ten rodzaj wsparcia ma wiele wspólnego z wsparciem informacyjnym i rzadko jest od niego odróżniane. Jednak zwracając uwagę na pasywną rolę wspieranego, może mieć niekorzystny wpływ na rozwój jednostkowych zasobów i powinno być stosowane jedynie w sytuacjach kryzysowych.
wsparcie rzeczowe polega na świadczeniu konkretnej pomocy materialnej, rzeczowej i finansowej. Ten rodzaj wsparcia często wiązany jest z instytucjami zajmującymi się działalnością charytatywną (Sęk i Cieślak, 2004).
wsparcie duchowe udzielane w sytuacjach kryzysu natury egzystencjalnej i stanach terminalnych, nasyconych silnym lękiem i cierpieniem. Często przybiera charakter duszpasterski i realizowane jest w hospicjach i zespołach opieki paliatywnej (Sęk, 2003).
Hipotezy wyjaśniające działanie wsparcia społecznego Hipoteza buforowaWsparcie społeczne traktowane jest tu jako pewnego rodzaju bufor chroniący przed negatywnym działaniem stresu. To wsparcie pozwala na obniżenie poziomu napięcia i umożliwia skuteczne radzenie sobie z trudnościami (Sęk i Cieślak, 2004).
System instytucjonalnego wsparcia społecznego:
System działań wspierających osoby niepełnosprawne to z jednej strony ramy prawne, w których funkcjonują (bądź powinny funkcjonować) poszczególne instytucje, a z drugiej konkretni ludzie i wdrażanie istniejących przepisów oraz monitoring i ewaluacja prowadzonych działań. To także konieczność tworzenia określonych programów i strategii działania, wyznaczających cele do osiągnięcia oraz współpraca pomiędzy różnymi aktorami zaangażowanymi w ich realizację.
Instytucje wspierające osoby z niepełnosprawnością:
Instytucje publiczne zaangażowane we wspieranie osób niepełnosprawnych można podzielić według kryterium pełnionych funkcji następująco: instytucje opieki zdrowotnej i rehabilitacji medycznej (NFZ, wydziały zdrowia urzędów administracji publicznej wszystkich szczebli, publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, zakłady opiekuńczo-lecznicze);instytucje zabezpieczenia społecznego w zakresie orzecznictwa (ZUS, KRUS, sektorowe zakłady ubezpieczeń społecznych MON i MSW, powiatowe centra pomocy rodzinie);instytucje opieki i pomocy społecznej (powiatowe centra pomocy rodzinie, miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej);instytucje aktywizacji zawodowej (PFRON, powiatowe urzędy pracy, zakłady aktywizacji zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, ośrodki szkoleń zawodowych, szkoły zawodowe, szkoły wyższe);instytucje rynku pracy (PFRON, powiatowe urzędy pracy, organizacje pracodawców, zakłady pracy chronionej, spółdzielnie inwalidów i przedsiębiorstwa społeczne);instytucje odpowiedzialne za likwidację barier w przestrzeni publicznej (wydziały architektury i wydziały transportu publicznego urzędów wszystkich szczebli administracji publicznej, nadzór budowlany, przedsiębiorstwa transportu publicznego, nadzór komunikacji elektronicznej, kierownicy instytucji publicznych wszystkich szczebli, PFRON);instytucje oświatowe (kuratoria, szkoły publiczne i niepubliczne, szkoły specjalne, szkoły wyższe, ośrodki szkolno-wychowawcze, ośrodki poradnictwa psychologicznego i pedagogicznego).
Największe problemy wynikające z takiego podziału: wywiady z ekspertami i działaczami zajmującymi się niepełnosprawnością,- działań z zakresu polityki społecznej jest prowadzonych bardzo wiele, a ich efekty są widoczne, zwłaszcza na przestrzeni ostatnich kilkunastu,- wsparcie nie ma charakteru kompleksowego, zintegrowanego, dostosowanego do potrzeb i umożliwiającego efektywne rozwiązywanie problemów,- jest raczej zbiorem punktowych działań,- dostępne wsparcie jest rozproszone, ponieważ realizacja polityki społecznej znajduje się w kompetencjach bardzo różnych (wymienionych wcześniej) urzędów i organizacji,- Bariera informacyjna jest jedną z podstawowych, choć znacznie mniej widocznych. Przy obecnym poziomie skomplikowania systemu skorzystanie z niego wymaga określonych kompetencji poznawczych i dostępu do informacji. W praktyce zatem umiejętność korzystania z zasobów jest warunkowana posiadaniem innego rodzaju zasobów (np. intelektualnych, społecznych), a więc może dodatkowo pogłębiać istniejące nierówności.
qbgirl