Antoni Czubiński - Polskie spory wiek XX.pdf

(195 KB) Pobierz
1
Antoni Czubiński
Polskie spory o wiek XX
Mity, legendy i polska rzeczywistość historyczna
XX wieku
1. Uwagi ogólne
Do truizmów naleŜy zdanie głoszące,
Ŝe
wiek XX cechował się burzliwym rozwojem
ekonomicznym, społecznym i politycznym. W okresie tym nastąpiło gwałtowne
przyspieszenie badań naukowych i przemian na kaŜdym polu
Ŝycia
i we wszystkich
częściach
świata.
Do najbardziej dyskusyjnych naleŜy jednak kwestia, co rozumiemy przez
XX wiek. Dla jednych jest to wiek ujęty kalendarzowo od 1901 do 2000 roku. Jest to wiek
długi. Dla innych jest to okres od wybuchu I wojny
światowej
w 1914 r. do rozpadu ZSRR w
1990 r. Jest to wiek określony według wydarzeń przełomowych w dziejach ludzkości jakim
były wielka wojna lat 1914-1918 i rozpad imperium Stalina. Jest on krótszy o całe 25 lat od
wieku kalendarzowego. Mimo to, jest to wiek niesłychanie dynamiczny i bogaty w
wydarzenia, tak gdy chodzi o historię powszechną, jak i narodową, polską. Wiadomo jednak,
Ŝe
pewne procesy zostały zapoczątkowane w wieku XIX i trwają nadal w wieku XXI
1
.
Wiek XIX był wiekiem Europy, która zapanowała nad
światem
podbijając liczne
obszary zamorskie i kolonialne. Wiek XX cechował się wypieraniem europejczyków z
obszarów podbitych i uzaleŜnionych oraz z pozycji zdobytej uprzednio w skali
światowej.
U
zarania wieku XX wielu ludzi nie umiało czytać ani pisać, a
świat
w całości był jeszcze mało
znany. Znajdowały się na nim obszary oznaczone jako białe plamy. Poruszano się konno i
kolejami, ale kolejnictwo nie było jeszcze znane w skali globalnej. Na
świecie
znajdowały
się regiony pozbawione tego
środka
lokomocji. Posługiwano się telegrafem ale wynalazek
ten nie był jeszcze powszechnie stosowany. Odkryto fale radiowe ale nie skonstruowano
1
Ch. Bartlet, Konflikt globalny. Międzynarodowa rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880-1980.
Wrocław 1997; L. Bazylow, Historia Powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; R. Cameron, Historia
gospodarcza
świata.
Od Paleolitu do czasów najnowszych. Warszawa 1996; I. Geiss, Dzieje
świata.
Daty i
konteksty historii powszechnej. Katowice 1997; P. Kennedy, Mocarstwa
świata.
Narodziny. Rozkwit.
Upadek. Warszawa 1994; tenŜe, U progu XXI wieku (przymiarka do przyszłości). Londyn 1994.
2
jeszcze radia.
Źródłem
przenoszenia informacji i urabiania opinii była prasa, która spełniała
szczególną rolę w
świecie
2
. Po morzach i oceanach pływały juŜ statki i okręty wojenne o
napędzie parowym i konstrukcji stalowej, ale podróŜe nadal były uzaleŜnione od kaprysów
pogody i warunków klimatycznych.
Świat
dzielił się na regiony bardziej zaawansowane w
rozwoju i regiony zacofane ekonomicznie i społecznie. Ludzie próbowali rzucać wyzwania
przyrodzie organizując wyprawy na bieguny, budując samoloty i balony oraz rzekomo
niezatapialne parowce. W 1912 r. zwodowano "Titanica", który zatonął jednak w rejsie
dziewiczym. Wielu odwaŜnych pilotów zginęło zanim samoloty zostały na tyle
udoskonalone,
Ŝe
moŜna było je uznać za powszechny
środek
komunikacji. W 1869 r.
oddano do dyspozycji Kanał Sueski, który znakomicie skrócił drogę do Azji i Oceanii i
ułatwił Brytyjczykom kontrolę nad ówczesnym
światem.
W 1903 r. przystąpiono do budowy
Kanału Panamskiego. Był to na ówczesne warunki szczyt techniki. Zakończono go jednak
dopiero w 1914 r. Kanał Kiloński łączący Bałtyk z Morzem Północnym (1869) miał bardziej
ograniczony charakter
3
.
Rozwój nauki, techniki i kultury spowodował teŜ rozwój badań historycznych, które
przypomniały wiele spraw zapomnianych lub odkryły na nowo róŜne wynalazki i procesy.
Bujnie rozwijająca się historiografia nadal miała jednak bardzo subiektywny charakter.
Ponadto wyniki badań historyków nie trafiały natychmiast do
świadomości
przeciętnych
zjadaczy chleba. Obok prawd ustalonych przez historyków wśród ludzi nadal kursuje wiele
legend i mitów. Niektóre z nich są
świadomie
podejmowane i rozpowszechniane. Wielką
rolę spełnia publicystyka historyczna, którą władze wykorzystują do indoktrynowania
społeczeństw lub w pracy wychowawczej w duchu szowinizmu narodowego. Masowy
przyrost publikacji historycznych jest dziś trudny do ujęcia i krytycznego zweryfikowania
nawet przez specjalistów
4
.
W Polsce takŜe prowadzono liczne dyskusje i spory historiograficzne. W okresie
rozbiorowym szczególnego znaczenia nabrała dyskusja na temat przyczyn rozbiorów i
upadku państwa polskiego w XVIII w., a następnie o roli Napoleona i epoki Napoleońskiej w
dziejach narodu polskiego. W okresie międzywojennym dyskutowano na temat roli powstań
2
3
H. Jabłoński, Opinia, parlament, prasa. Warszawa 1946.
M. Andrzejewski, Powszechna historia gospodarcza czasów najnowszych. Wrocław 1996; J. M.
Roberts, Ilustrowana historia
świata.
Wieki pary i atomu. Tom 3, cz. VI: Europa urządza
świat.
Łódź 1981.
4
A. I. Grabski, Zarys historii historiografii polskiej. Poznań 2000.
3
narodowych i przyczyn, które doprowadziły do odbudowy niepodległego państwa polskiego
5
.
Szczególną rolę w procesach rozwojowych
świata
w XX wieku spełniły dwie wojny
światowe.
Niektórzy historycy zaczynają juŜ pisać,
Ŝe
chodzi tu o jedną trwającą 31 lat wojnę
światową
(1914-1945) rozdzieloną 21-letnią przerwą zawieszenia broni na regenerację sił
walczących stron
6
.
2. Znaczenie I wojny
światowej
(1914-1918)
Pierwsza wojna
światowa
zwana początkowo wielką wojną trwała od końca lipca 1914
do listopada 1918 roku. Spowodowała wielkie straty osobowe, zniszczenia materialne i
choroby psychiczne uwikłanych w nią ludzi. W związku z tym nawiązywano do niej głównie
w aspekcie tych strat i zniszczeń. Wojna była jednak takŜe czynnikiem mobilizującym tak
poszczególnych ludzi, jak i całych państw do większego wysiłku obronnego oraz do
wyłoŜenia większych sum na cele ogólne, szczególnie na badania naukowe przydatne dla
celów wojennych. Wojna spowodowała teŜ zasadnicze zmiany polityczne i społeczne w
świecie.
Spowodowała ona wielki skok w rozwoju fizyki, chemii, matematyki, biologii i
nauk medycznych. Spowodowała udoskonalenia i gwałtowny rozwój lotnictwa, okrętów
podwodnych, transportu kolejowego i samochodowego, broni maszynowej, organizacji
produkcji w przemyśle itp.
7
Wojna spowodowała klęskę i upadek Europy i umocnienie pozycji i znaczenie państw
pozaeuropejskich ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią na czele. Spośród wielkich mocarstw
w Europie klęskę poniosły takie państwa, jak: Austro-Węgry, Niemcy, Rosja i Turcja. Fakt
ten spowodował rozwój ruchów odśrodkowych i narodowowyzwoleńczych oraz powstanie
nowych państw, jak np.: Albania, Austria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa,
Jugosławia, Polska, Węgry i ZSRR. Wielkiego znaczenia nabrała kwestia narodowościowa
oraz demokratyzacja stosunków. Nowe państwa rodziły się głównie jako republiki
5
A. Czubiński, Spory o II Rzeczpospolitą. Ewolucja poglądów publicystki i historiografii polskiej na
temat przyczyn odbudowy i znaczenia niepodległego państwa dla narodu polskiego. Poznań 1988.
6
7
Ch. Van Doren, Historia wiedzy od zarania do dziś. Warszawa 1996, s. 364.
H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Kraków 1982; V. R. Berghan, Sarajewo, 28
czerwca 1914. Zmierzch dawnej Europy. Warszawa 1999; J. Pajewski, Pierwsza wojna
światowa
1914-1918.
Wydanie II poprawione. Warszawa 1998; J. Polit, Odwrót znad Pacyfiku. Wielka Brytania wobec Dalekiego
Wschodu. Kraków 1999.
4
demokratyczno-parlamentarne. Idea demokracji
święciła
swój triumf. Jednocześnie jednak
rozpoczęła się skomplikowana walka o granice nowych państw. Granice etniczne trudne były
do ustalenia. Nowe państwa nazwano narodowymi ale większość z nich zamieszkiwały
róŜne, skłócone ze sobą narody, które
Ŝądały
nowych podziałów i zmian. Tzw. Bałkanizacja
Europy utrudniała walki o utrwalenie pokoju
8
.
Jednocześnie, tak Europa, jak
świat
w całości uległy pozornemu pomniejszeniu i
ujednoliceniu. Rozwój radiofonii, łączności telegraficznej i telefonicznej, komunikacji
lotniczej i samochodowej przyspieszyły procesy wymiany i dalszego rozwoju.
System demokracji parlamentarnej okazał się szybko słaby i niewydolny. Europa w
całości przeŜyła ostry kryzys powojenny. Szukano z niego wyjścia w drodze wzmacniania
władzy wykonawczej i systemów dyktatorskich. Pierwsze zagroŜenie porządku powojennego
przyszło z Rosji. Załamanie caratu doprowadziło w Rosji do rewolucji, w której wyniku
władzę przejęła skrajnie rewolucyjna partia bolszewików (SDPRR) z W. I. Leninem na czele.
Głosiła ona konieczność obalenia systemu kapitalistycznego i utworzenia na jego gruzach
systemu socjalistycznego. Wobec tego, iŜ rewolucyjna Rosja znajdowała się w otoczeniu
państw kapitalistycznych wydawało się,
Ŝe
egzystencja jej zaleŜy od silnej władzy i silnej
armii. W miejsce rozwiązanej starej policji i armii utworzono nowe. Państwo, którego
obumarcie juŜ proklamowano, musiano gwałtownie wzmocnić. Zapowiadano rozszerzenie
rewolucji na inne kraje Europy, tworząc nowe państwo dyktatury proletariatu. W grudniu
1922 r. powstałe na gruzach Rosji państwa rewolucyjne połączyły się tworząc Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Występujące w innych krajch grupy
rewolucyjne przyjęły nazwę partii komunistycznych i w 1919 r. połączyły się tworząc
Międzynarodówkę Komunistyczną (MK), która uznała się za międzynarodową partię
rewolucji i przystąpiła do organizowania rewolucji w skali
światowej
9
.
Do najbardziej zagroŜonych rewolucją krajów europejskich naleŜały Włochy, które
wprawdzie formalnie wygrały wojnę ale wyszły z niej bardzo osłabione i zawiedzione. W
8
W. Balcerak, Powstanie państw narodowych w Europie
środkowo-wschodniej.
Warszawa 1974; H.
Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej. Kraków 1988; K. Grünberg,
J. Serczyk, Czwarty rozbiór Polski. Z dziejów stosunków radziecko-niemieckich w okresie międzywojennym.
Warszawa 1990; Z. Landau, J. Tomaszewski, Polska w Europie i
świecie
1918-1939. Warszawa 1980; S.
Sierpowski, Mniejszości narodowe jako instrument polityki międzynarodowej 1919-1939. Poznań 1986.
9
A. Czubiński, Rewolucja październikowa w Rosji i rewolucje lat 1917-1921 w Europie. Poznań
1988; J. Holzer, Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy. Warszawa 2000.
5
państwie tym powstał stan anarchii, który mógł doprowadzić do przewrotu socjalistycznego.
Spróbował mu się przeciwstawić Benito Mussolinii. W młodości naleŜał on do partii
socjalistycznej, ale w 1914 r. wycofał się z niej i przystąpił do tworzenia nowej doktryny
politycznej i nowego ruchu zwanego faszyzmem. W grudniu 1922 r. faszyści przejęli władzę
we Włoszech, usunęli inne partie polityczne i ograniczyli parlament, przekształcając
monarchię w państwo faszystowskie zdominowane przez ruch Mussoliniego
10
. Faszyści
zwalczali socjalizm i komunizm, a idei walki klas przeciwstawiali ideę solidaryzmu
narodowego. Wzywali do odbudowy wielkiego imperium włoskiego na wzór cesarstwa
rzymskiego. Silnie eksponowali idee nacjonalizmu, solidaryzmu i wodzostwa. Idee
faszystowskie uzyskały duŜe wpływy we Francji, w Hiszpani, Polsce, Portugalii, Rumunii i
innych krajach
11
.
Do wielkiego przewrotu doszło takŜe w Niemczech. Jesienią 1918 r. załamały się one
militarnie i przeŜyły rewolucję demokratyczną, w której wyniku przekształciły się w
republikę
12
. W dniu 28 VI 1919 r. państwa zwycięskie narzuciły im traktat pokojowy, który
zobowiązywał je do cesji znacznych obszarów w metropolii i w koloniach, zapłacenia
wielkich reparacji wojennych oraz pomniejszenia sił zbrojnych. "Dyktat wersalski"
spowodował wielkie rozczarowanie opinii publicznej, która pod wpływem kół
konserwatywnych i militarystycznych odpowiedzialnością za ten fakt obarczyła siły
demokratyczne i republikę. Republika Weimarska była niepopularna. Zwalczały ją róŜne
siły
13
.
Słabość republiki i ogólne rozczarowanie społeczeństwa wykorzystali radykalni
zwolennicy Adolfa Hitlera, który utworzył Narodowo-Socjalistyczną Partię Niemiec
(NSDAP) i podjął próbę opanowania sytuacji. Pucz Hitlera z listopada 1923 r. nie powiódł
10
M. Borucki, Mussolini. Warszawa bdw; R. Eatwell, Faszyzm. Historia. Poznań 1999; Istorija
faszizma w zapadnoj Jewropie. Moskwa 1978; W. Laquer, Faszyzm. Wczoraj. Dziś. Jutro. Warszawa 1998;
S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech 1919-1926. Wrocław 1973.
11
J. W. Borejsza, Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich. Wrocław 2000; M. Kitchen,
Historia Europy 1919-1939. Wrocław 1992.
12
A. Czubiński, Rewolucja 1918-1919 w Niemczech. Poznań 1987; T. Kotłowski, Historia Republiki
Weimarskiej (1919-1933). Poznañ 1997; H. A. Winkler, Weimar 1918-1933. Die Geschichte der ersten
Deutschen Demokratie. München 1993.
13
P. Wróbel, Droga powrotna. Niemiecki prawicowy ruch kombatancki po I wojnie
światowej.
Warszawa 1989.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin