Anna Pieta-Szawara - Recenzja - J. Eisler Polski rok 1968.pdf

(68 KB) Pobierz

RECENZJE

„Polityka i Społeczeństwo” 6/2009

Anna Pięta-Szawara

JERZY EISLER:

POLSKI ROK 1968

WYD. INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ, KOMISJA

ŚCIGANIA

ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU,

WARSZAWA 2006, 808 SS.

Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej głęboko zapadł w

świa-

domość historyczną narodu, wywołując kontrowersje aż do chwili

obecnej. Nadal trwa dyskusja na temat tego ponadczterdziestoletniego

rozdziału w najnowszej historii Polski, wyznaczanego kolejnymi faza-

mi konfliktów i obfitującego w często dramatyczne wydarzenia, wpły-

wające przecież nie tylko na bieg dziejów naszego kraju, ale również

Europy i

świata.

Rozprawa komunistów z opozycją polityczną, wojna państwa

z Kościołem oraz krwawo stłumiony bunt robotniczy w czerwcu 1956 r.

to zjawiska uznawane przez polskie społeczeństwo za symbole polityki

prowadzonej przez władze PRL w okresie stalinizmu. Wyrazistą datą

w historii zapisał się również październikowy przełom polityczny, po-

przedzony rewelacjami ppłk. Józefa

Światły

na temat funkcjonowania

bezpieki, XX Zjazdem KPZR oraz amnestią w kwietniu 1956 r., który

w powszechnej

świadomości

uznawany był za początek procesu tzw.

odwilży i zmian w Polsce. Liberalizacja w polityce wewnętrznej

i nadzieje na upowszechnienie wolności, utożsamiane powszechnie

z osobą Władysława Gomułki, nie przetrwały jednak długo, ponownie

ustępując miejsca represjom i nowym konfliktom społecznym. Ich

eskalacją stał się rok 1968, którego wydarzenia stanowią przedmiot

zainteresowań badawczych Jerzego Eislera.

Pierwszą książkę, dotyczącą schyłku okresu gomułkowskiego,

poświęconą w głównej mierze wydarzeniom marcowym, ale

uwzględniającą ponadto ich historyczne tło od momentu przełomu

październikowego, prof. Eisler opublikował już w roku 1991 (Marzec

1968: geneza, przebieg, konsekwencje,

Warszawa 1991, ss. 476).

Jerzy Eisler: „Polski rok 1968”

145

Wówczas monografia marcowego konfliktu w znacznej części oparta

została na relacjach opozycjonistów – uczestników tamtych wyda-

rzeń, memuarystyce, a także opublikowanych dokumentach i licznych

artykułach prasowych. Uogólnienia te, przygotowywane jeszcze

w latach 80., z oczywistych względów nie mogły zostać wówczas

poparte badaniami nad archiwaliami PZPR, mającymi przecież klu-

czowe znaczenie dla rekonstrukcji omawianych wydarzeń. Był to

jeden z głównych powodów, dla których Autor nie zarzucił badań nad

problematyką marcową i po zmianie sytuacji politycznej w Polsce po

roku 1989 podjął się przeprowadzenia szerokiej kwerendy udostęp-

nionych historykom archiwaliów. W efekcie dotarł do wielu niezna-

nych wcześniej

źródeł,

z których najważniejsze pochodziły z archi-

wum IPN (stanowiąc zdecydowanie dominujące

źródło

historyczne

dla realizacji założonych przez Eislera celów badawczych), ale wyko-

rzystał również materiały Archiwum Akt Nowych, Archiwum Doku-

mentacji Historycznej PRL oraz zbiory Ośrodka Karta (s. 9). Ich

opracowanie stało się podstawową przesłanką powstania omawianej

w tym miejscu monografii. Ponadto przywołane zostały również ar-

chiwalia angielskie i francuskie, m.in. zbiory Public Record Office

i Cabinet Office w Londynie, czy Archives du Ministère des Daffaires

étrangère, ale te miały dla Autora zdecydowanie drugorzędne znacze-

nie, gdyż w przypisach znaleźć można jedynie kilkakrotne odwołanie

się owych

źródeł

(por. m.in. s. 119, 500).

Polski rok 1968

Jerzego Eislera to obszerna i bogata w szczegóły,

licząca 808 stron publikacja, w której Autor podjął się próby zapre-

zentowania przyczyn, przebiegu i skutków marcowej rewolty; zagad-

nień ważnych, kontrowersyjnych, a równocześnie stosunkowo słabo

zbadanych. Nie zdecydował się w niej, w przeciwieństwie do poprzed-

niej swojej książki dotyczącej Marca ’68, na szczegółową prezentację

szerszego kontekstu dla omawianych wydarzeń, skupiając się tym ra-

zem wyłącznie na problematyce politycznego kryzysu w Polsce, ale

ukazując przy tym całą jego złożoność. Jak sam bowiem napisał, był to

na tyle skomplikowany splot okoliczności,

że:

„należałoby (...) mówić

nie o jednym Marcu, lecz raczej o Marcach – w liczbie mnogiej. Pod

pojęciem tym kryje się wszak kilka różnych, niekoniecznie ze sobą

powiązanych, a niekiedy wręcz wykluczających się i przeciwstawnych

nurtów” (s. 11).

Opracowanie podzielone zostało na dwanaście rozdziałów, w któ-

rych Eisler zrezygnował z układu chronologicznego na rzecz konstruk-

cji problemowej. Uzupełniono je przypisami, wykazem skrótów oraz

146

ANNA PIĘTA-SZAWARA

rozległą bibliografią. Poza wspomnianymi już zespołami archiwalnymi

Autor w szerokim zakresie wykorzystał opublikowane dokumenty, li-

sty, przemówienia, pamiętniki i relacje osób zaangażowanych w oma-

wiane wydarzenia oraz bogatą literaturę przedmiotu, w tym również

opracowania obcojęzyczne. Uzupełnienie stanowią ponadto wybrane

tytuły prasowe. Wydaje się,

że

dla stworzenia pełnego katalogu

źródeł

zabrakło jedynie wykorzystania archiwów radzieckich, o których Autor

nie wspomniał we wstępie. Dopiero w dalszej części książki znajduje-

my krótką notkę, iż archiwalia te nie zostały do tej pory udostępnione

historykom (s. 523), jednakże nie są to wyjaśnienia wystarczające.

Można jedynie przypuszczać,

że

stanowiło to istotne ograniczenie ba-

dawcze dla Eislera, bo być może dzięki tym dokumentom udałoby się

ukazać zasięg wpływów oraz rolę ZSRR w wydarzeniach marcowych

w Polsce, której ocena obecnie nie jest oparta na naukowej analizie

owych

źródeł.

Rozdział pierwszy omawianej publikacji poświęcony został krótkie-

mu przybliżeniu czytelnikowi postaci Władysława Gomułki, który

w pracy Eislera wydaje się postacią najważniejszą, tworzącą oś prowa-

dzonego wykładu, a ponadto ukazaniu wewnętrznych podziałów frakcyj-

nych w PZPR. Autor zaprezentował grupę „ślązaków”, skupioną wokół

Edwarda Gierka, oraz nacjonalistyczną frakcję „partyzantów” Mieczy-

sława Moczara, formalnie lojalnych wobec Gomułki, ale wyraźnie już

wykazujących dążenia do przejęcia władzy. Jednakże, jak zauważył

Eisler, Marzec ’68, nie był wyłącznie efektem rozgrywek frakcyjnych na

szczytach partii komunistycznej, ale również skutkiem tego,

że

dopusz-

czono do głosu

środowiska

o radykalnych poglądach, a sam Gomułka,

wygłaszając 19 czerwca 1967 r. na VI Kongresie Związków Zawodo-

wych przemówienie dotyczące

żydowskiej

piątej kolumny w Polsce, dał

wyraźny polityczny asumpt na społeczne ujawnianie antysemickich po-

staw (s. 43). Odnośnie do tej kwestii Autor podjął krótką próbę wyjaśnie-

nia powodów, jakimi kierował się I Sekretarz Komitetu Centralnego

PZPR, decydując się na użycie owego określenia, ale ten problem warto

byłoby potraktować w pracy zdecydowanie szerzej. Analizując przyczyny

wewnętrznego kryzysu władzy w Polsce, Eisler jedynie pobieżnie wska-

zał istotne procesy i wydarzenia międzynarodowe, jak choćby rywalizację

amerykańsko-radziecką, narastające napięcie w relacjach ZSRR–Chiny,

konflikt arabsko-izraelski czy coraz poważniejsze młodzieżowe protesty

wobec wojny w Wietnamie i starego porządku

świata.

Na ich tle zapre-

zentował genezę polskiego ruchu studenckiego, która omówiona została

w rozdziale drugim opracowania.

Jerzy Eisler: „Polski rok 1968”

147

„Komandosi” to część rozprawy poświęcona przedstawieniu wcze-

snego okresu działalności głównych uczestników wydarzeń marco-

wych, tych, którzy w 1968 roku postanowili podjąć próbę zreformowa-

nia otaczającej ich socjalistycznej rzeczywistości. W znacznej mierze

byli to studenci, m.in. Jacek Kuroń czy Karol Modzelewski, którzy za

podważanie autorytetu partii i władz oraz działanie na szkodę państwa

polskiego zostali aresztowani, a następnie w lipcu 1965 r. skazani na

karę pozbawienia wolności. Mimo uwięzienia liderów

środowisko

ko-

mandosów nie tylko nie zostało rozbite, ale wręcz, co podkreślił

Autor, uległo dalszej konsolidacji (s. 75) i w konsekwencji nadal pro-

wadziło opozycyjną działalność. Eisler ukazał w omawianym fragmen-

cie rozprawy różne rodzaje aktywności opozycjonistów, zarówno te

o charakterze naukowym, chociażby organizowanie i prowadzenie grup

samokształceniowych, jak również wyraźne działania polityczne:

zebrania, demonstracje czy wiece. Interesujący fragment rozdziału sta-

nowi polemika Autora z utartymi, obiegowymi informacjami na temat

grupy komandosów, opierająca się niestety w znacznej mierze

na jednostronnych wspomnieniach jej członków. Może więc warto

byłoby rozprawić się z niektórymi mitami dotyczącymi Marca ’68,

poszerzając zakres prezentowanych

źródeł?

W rozdziale trzecim Eisler podjął problem stosunków polsko-

żydowskich,

rozpoczynając swój wykład od kwestii ważnej z metodo-

logicznego punktu widzenia, a mianowicie od wyjaśnienia zasadności

wykorzystania w książce i ukazania różnicy w zakresie używania pojęć:

Żyd

i Polak

żydowskiego

pochodzenia. W dalszej kolejności przedsta-

wił panoramę dziejów

Żydów

w Polsce już od lat przedwojennych,

prowadząc ją poprzez okres wojny i tragedię

Endlösung,

wyjaśnił przy-

czyny i zaprezentował przebieg kolejnych fal

żydowskiej

emigracji

z Polski powojennej (s. 95), a następnie podjął polemikę z „jednym

z najtrwalszych stereotypów” dotyczących rządów „żydokomuny”

(s. 98 i n.). Ukazując ciągłe narastanie kampanii antysemickiej w Pol-

sce, Eisler pokazał stopniowo krystalizujące się dążenia „partyzantów”

do zdobycia władzy i przygotowaną przez nich prowokację, która wy-

korzystując trudną sytuację społeczną, doprowadziła do jednoznaczne-

go wskazania wroga i równoczesnego celu ataków. Stali się nim

Żydzi,

inteligencja twórcza oraz studenci.

Antysemicka nagonka zaowocowała rasowymi czystkami i masową

emigracją

Żydów

oraz osób

żydowskiego

pochodzenia z Polski. Autor,

zwracając uwagę na rozbieżności w orientacyjnych danych przytacza-

nych przez badaczy podejmujących ten problem, zauważył,

że

ta trzecia

148

ANNA PIĘTA-SZAWARA

już w powojennej Polsce fala

żydowskiej

emigracji była zdecydowanie

mniej liczna niż sugerowały to uprzednie szacunki historyków, wahają-

ce się wokół 20 tys. osób (s. 130). W sumie, jego zdaniem, wyjechało

wtedy około 15 tys. emigrantów, co potwierdzać ma odnaleziony przez

Eislera w Archiwum IPN dokument z 1973 r. W odpowiednim przypi-

sie Autor nie odsyła jednak czytelnika do owego

źródła,

nie podając

żadnych

elementów opisu bibliograficznego owego dokumentu, który,

jak twierdzi, jednoznacznie określać ma rozmiar pomarcowej emigracji

(s. 131).

Aby niewprawiony czytelnik mógł lepiej zrozumieć sens wyda-

rzeń marcowych, kolejny rozdział pracy poświęcony został zapre-

zentowaniu relacji pomiędzy

środowiskami

twórczymi: pisarzami,

dziennikarzami, kadrą naukową, ludźmi

świata

kultury i sztuki

a przedstawicielami władz partyjno-państwowych. Ukazując uderze-

nie w elity społeczne, Eisler zaprezentował mechanizm rozprawiania

się PZPR ze wszystkimi, którzy odważyli się zbuntować przeciwko

prowadzonej polityce. Szczegółowo zrelacjonował również bezpo-

średnią

przyczynę Marca ’68, tj. sprawę

Dziadów

wystawianych na

scenie Teatru Narodowego w reżyserii Kazimierza Dejmka, zwraca-

jąc uwagę czytelnika na mało znane szczegóły dotyczące okoliczności

wydania zakazu dalszego wystawiania sztuki. W dalszej kolejności

zaprezentował jego następstwa: od ostatniego spektaklu, poprzez

studencki pochód pod pomnik Mickiewicza, aż po zebranie literatów

i jego konsekwencje dla pisarzy protestujących nie tylko przeciwko

zdjęciu

Dziadów

ze sceny, ale przede wszystkim wyrażających swój

sprzeciw wobec takiej polityki władz, która, ich zdaniem, zagrażała

kulturze narodowej (s. 199).

W kolejnych czterech rozdziałach książki Eisler zaprezentował

przebieg oraz ogólnopolski zasięg studenckich protestów. Brutalna

reakcja ze strony władz na wiec akademicki zorganizowany 8 marca

1968 r. na Uniwersytecie Warszawskim spowodowała rozszerzenie

się buntu na inne miasta Polski, w których wydarzenia również znala-

zły się w zasięgu perspektywy badawczej Eislera. Dokonał chronolo-

gicznej prezentacji równolegle przebiegających zajść w Gliwicach,

Krakowie, Lublinie, Łodzi, Szczecinie, Wrocławiu, Legnicy, Często-

chowie, Gdańsku, Poznaniu, Olsztynie, Opolu, Bydgoszczy, Katowi-

cach, Toruniu, Legnicy, Koszalinie, Radomiu i Jeleniej Górze. Wyko-

rzystując archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zwłaszcza

meldunki, statystyki aresztowań i sprawozdania Milicji Obywatel-

skiej, ukazał, jak wielkie rozmiary przybrał protest młodych w całym

Plik z chomika:

Zabr7

Anna Pieta-Szawara - Recenzja - J. Eisler Polski rok 1968.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: