Andrzej Skrzypek - Stosunki Polsko-Radzieckie w latach 1956-1957.pdf

(2130 KB) Pobierz
ANDRZEJ S K R Z YP E K
(Warszawa)
STOSUNKI POLSKO-RADZIECKIE W LATACH 1956 - 1957
Przedmiotem niniejszego artykułu są stosunki polsko-radzieckie od
lutego 1956 r. do listopada 1957 r., czyli od X X Zjazdu KPZR do pierw­
szej światowej narady partii komunistycznych i robotniczych. Szczególne
znaczenie tego okresu wynika z faktu, że stosunki owe na przestrzeni
wymienionych dwudziestu miesięcy uległy głębokiemu przewartościowa­
niu. Wyraziło się to w szeregu oficjalnych enuncjacji i dokumentów,
które były plonem licznych podówczas spotkań, wizyt i konferencji par­
tyjnych i rządowych. Temat ten nie był dotąd poruszany w literaturze
historycznej, którą interesują raczej wewnętrzne niż międzynarodowe
aspekty „polskiego października” , chociaż wydają się one być nawet
bardziej istotne od tych pierwszych. Niniejszy artykuł stanowi próbę
odtworzenia rozwoju wydarzeń w oparciu o źródła publikowane i prasę,
a także nieliczne wzmianki memuarystyczne, co limituje jego możliwości
interpretacyjne.
Pomimo upływu trzydziestu lat, opinia o przełomowym znaczeniu
X X Zjazdu KPZR, jaki obradował w Moskwie w dniach 14 - 25 lutego
1956 r., utrzymuje się nadal. Wielu autorów podnosi element perso­
nalny: zabrakło na tym zjeździe długoletniego przywódcy partii, zmarłe­
go trzy lata wcześniej, Józefa Stalina. Jego nieobecność najbardziej
różniła wspomniany kongres od dziewięciu poprzednich w okresie z górą
trzydziestu lat. V/ historiografii przedmiotu panuje zgodność ocen, że
Zjazd przewartościował dotychczasowe poglądy KPZR i międzynarodo­
wego ruchu robotniczego na sprawę rozwoju globalnej sytuacji poli­
tycznej, odrzucając apokaliptyczną wizję nieuchronności ogólnoświatowej
w ojny i proklamując politykę pokojowego współistnienia. Uznano także,
że istnieją rozmaite form y rewolucji socjalistycznej.
Głównym bohaterem Zjazdu, jeżeli można użyć takiego określenia,
był bardzo podówczas dynamiczny I sekretarz KC KPZR Nikita Chrusz­
czów. Przedstawił on najważniejszy, sprawozdawczo-programowy refe­
rat Komitetu Centralnego, w którym poruszył węzłowe zagadnienia po­
lityczne, w tym te najistotniejsze, wspomniane powyżej. Wśród głów­
nych referentów znaleźli się także członkowie Prezydium KC KPZR:
premier N. Bułganin, wicepremierzy A. Mikojan i G. Malenkow — w y­
http://rcin.org.pl
1036
Andrzej Skrzypek
powiadali się na tematy gospodarcze, W. Mołotow i D. Szepiłow — po­
ruszali problematykę zagraniczną oraz M. Susłow — zagadnienia ideo­
logiczne. Dla rozważań podjętych w niniejszym artykule bardzo istotna
była definicja zasad stosunków międzynarodowych, która siłą rzeczy do­
tyczyła także relacji radziecko-polskich. Zawarto ją w rezolucji Zjazdu,
a więc oficjalnym dokumencie programowym. Według jej sformułowań
zasady te polegały na: 1) wzajemnym poszanowaniu integralności tery­
torialnej i suwerenności, 2) nieingerencji w sprawy wewnętrzne, 3) roz­
wijaniu stosunków międzypaństwowych na podstawie równości i wzajem­
nych korzyści, 4) pokojowym współistnieniu, 5) współpracy ekonomicz­
nej 1. Nie były to bynajmniej określenia nowe, ale ich zaakcentowanie
przez najwyższe gremium KPZR charakteryzowało istotę linii politycznej
X X Zjazdu. Wyrażała się ona m.in. w zastąpieniu dotychczasowego ter­
minu „obóz socjalistyczny” (którego immanentną cechą miała być mo­
nolityczna jedność) określeniem „światowy system gospodarki socjali­
stycznej” , w realizacji którego wszyscy członkowie mieli wspólny cel.
W formule tej miała zmieścić się Jugosławia, której napięte od 1948 r.
stosunki z ZSRR uległy w 1955 r. znacznej poprawie, dezaktualizując
krytykę „titoizmu” w ruchu robotniczym.
Nowatorskie ujęcie charakteryzowało tę część wizji stosunków mię­
dzynarodowych, która odnosiła się do relacji gospodarczych pomiędzy
krajami socjalistycznymi, nakreślając pożądany w przyszłości ich kształt.
Stosunki te miały się wzmacniać dzięki rozszerzeniu specjalizacji i po­
wiązań kooperacyjnych, a także dzięki koordynacji narodowych planów
gospodarczych. Przyjęta przez Zjazd teza o znaczeniu rywalizacji gospo­
darczej pomiędzy światowym systemem socjalistycznym i kapitalistycz­
nym nadawała powyższym zagadnieniom duże znaczenie polityczne2.
X X Zjazd nawiązał także do leninowskich wskazań o różnorodności form
przejścia do socjalizmu przez różne narody i państw a3, co oznaczało
modyfikację tezy o uniwersalności wzorców radzieckich, dotychczas obo­
wiązujących w sposób dogmatyczny m.in. w Polsce.
Obrady X X Zjazdu miały potężny międzynarodowy rezonans. O ich
znaczeniu dla międzynarodowego ruchu robotniczego świadczyła obec­
ność na sali obrad 55 delegacji zagranicznych. W skład delegacji PZPR,
która przybyła do Moskwy 13 lutego, wchodziło czterech członków 13-
-osobowego Biura Politycznego: Bolesław Bierut, Jakub Berman, Józef
Cyrankiewicz, Aleksander Zawadzki i sekretarz KC Jerzy Morawski.
W dniu wyjazdu delegacji „Trybuna Ludu” opublikowała okolicznościo­
wy artykuł B. Bieruta zatytułowany
Pod zwycięskim sztandarem mar­
1 Rezolucje X X Zjazdu K P Z R z 24 lutego 1956, „Trybuna Ludu” z 25 lutego
1956 r.
2 Podkreślił to zwłaszcza w sw ym referacie M . Susłow, „Trybuna L u du ” z 18
lutego 1956 r.
3 Konkretnie chodziło o Chiny, których rozw ój różnił się od drogi radzieckiej.
http://rcin.org.pl
Stosunki polsko-radzieckie
w
latach 1956 - 1957
1037
w którym autor podkreślał m.in. wierność PZPR
dla zalecanego przez Stalina modelu industrializacji4. Przebieg obrad
X X Zjazdu świadczył jednak, ze partia radziecka zmodyfikowała swe
podejście do tego problemu, a przedstawione powyżej tezy programu
działania KPZR stawiały przed polityczno-gospodarczym kierownictwem
Polski wiele pytań w rodzaju — w jakiej produkcji powinna się specja­
lizować Polska? Odpowiedź, że należy zbudować przemysł ciężki okazy­
wała się już daleko niewystarczająca. Nie jest zamierzeniem autora ni­
niejszego artykułu analizowanie możliwości uwarunkowań rozmaitych
odpowiedzi na takie pytania, ale zasygnalizowanie, że otwarcie dyskusji
nad tego typu problemami prowadziło do zakwestionowania tego sche­
matu gospodarczego, który uzasadniony został w wypowiedzi Stalina
9 lutego 1946 r.
i który z olbrzymim nakładem sił i środków starano
się realizować. W nowym modelu poszczególne państwa, jako organizmy
gospodarcze, nie miały stanowić kopii Związku Radzieckiego, ale tworzyć
względem niego i siebie organizmy komplementarne.
Ocena csoby Józefa Stalina i jego polityki, zwłaszcza w aspekcie
wewnętrznym i międzynarodowego ruchu robotniczego, stała się tą ko­
leiną sprawą, która nie tylko najściślej w potocznym pojęciu wiązała
się z linią X X Zjazdu, ale nadała mu, szczególnie w okresie pozjazdo-
wym, sensacyjny charakter. Powodem było przemówienie N. Chruszczo-
wa na zamkniętym posiedzeniu w ostatnim dniu obrad. W wystąpieniu
tym poddane zostało krytyce zjawisko „kultu jednostki” tak w życiu
partyjnym i państwowym ZSRR, jak i innych państw socjalistycznych 6.
Uzasadnienie zarzutów postawionych byłemu przywódcy jest w literatu­
rze przedmiotu powszechnie znane, ale krytyka „kultu jednostki” musia­
ła w masowych partiach komunistycznych, w tym także w PZPR w y­
wołać przynajmniej z trzech powodów wstrząs moralny: po pierwsze,
była to krytyka postaci, co prawda już zmarłej, ale ciągle jeszcze cie­
szącej się olbrzymim autorytetem; po drugie, była to krytyka systemu
nazwanego później trafnie „piramidą rozmaitych kultów jednostki, na
wierzchołku której znajdował się Stalin” 7; po trzecie, obarczono winą
za wiele nieprawidłowości aparat bezpieczeństwa, którego czystość in­
tencji działania w obronie i utrwalaniu zdobyczy rewolucji została tym
samym zakwestionowana. Tej „złej wizji przeszłości” X X Zjazdu prze­
ciwstawił postulat wprowadzenia systemu opartego na zasadach prawo­
ksizmu-leninizmu,
4 Trybuna L udu” z 13 lutego 1956 r., B. Bierut wystąpił na X X zjeździe
w trzecim dniu obrad, tj. 16 II. Dokum ienty i m atieriały po istorii sowietsko-
-polskich otnoszenij. T. 11, Moskwa 1983 (cyt. dalej: DiM ), dok. 7, s. 1 8 -2 0 .
5 J. Stalin, Przemówienie wygłoszone na przedwyborczych zebraniach w ybor­
ców stalinowskiego okręgu wyborczego w Moskwie, W arszaw a 1951, s. 1 0 -2 5 .
6 N. Kołom ejczyk, A . Kosseski,
E uropejskie państwa socjalistyczne 194S
-
1960,
Warszawa 1977, s. 325.
7 W . Gom ułka,
Referat na V III plenum K C PZP R ,
„N ow e D rogi”, 1956, nr
10, s. 39.
http://rcin.org.pl
1038
rządności i demokracji, który miał pociągnąć masy i stworzyć bazę au­
torytetu dla nowego kierownictwa myślącego o śmiałych reformach.
Nie wszyscy czołowi działacze w kierownictwie KPZR przyjęli linię
nakreśloną przez Chruszczowa, która została następnie zaakceptowana
w uchwałach zjazdowych. Znajdował się wśród nich były długoletni
premier, a od 1939 r. także minister spraw zagranicznych Wiaczesław
Mołotow, który 1 czerwca 1956 r. ustąpił z tego stanowiska na rzecz
D. Szepiłowa 8.
Obrady X X Zjazdu miały dla polskich komunistów jeszcze jeden
aspekt. Korzystając z obecności przedstawicieli wielu partii, doszło do
powołania komisji, którą stworzyli przedstawiciele KPZR, PZPR, KP
Włoch, KP Bułgarii i KP Finlandii9. Po wspólnej naradzie komisja ta
przekazała prasie komunikat opublikowany przez niedzielną „Trybunę
Ludu” 19 lutego 1956 r. Jego autorzy stwierdzali całkowitą bezpodstaw­
ność decyzji Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycz­
nej sprzed blisko dwudziestu lat o rozwiązaniu Komunistycznej Partii
Polski i podkreślali, że PPR założona została przez wybitnych działa­
czy K P P 10. Powodem rozwiązania KPP były, jak stwierdzała w ko­
mentarzu redakcyjnym „Trybuna Ludu” , fałszywe oskarżenia Ł. Berii.
Jednocześnie zrehabilitowano liczną grupę działaczy KPP. Decyzje po­
wyższe przywracały nie tylko dobre imię wielu niewinnie represjonowa­
nym, ale także zdejmowały infamię z żyjących, przywracając tożsamość
wielu działaczom PZPR 11.
Delegacja PZPR uczestnicząca w X X Zjeździe powróciła 27 lutego do
Warszawy w niepełnym składzie — jej przewodniczący B. Bierut po­
został w Moskwie ze względu, jak wyjaśnił podczas VI plenum PZPR
J. Cyrankiewicz, na grypę i towarzyszącą jej wysoką gorączkę. Delega­
cja miała natomiast przywieźć ze sobą tekst „tajnego” przemówienia
Chruszczowa 12. W dwa tygodnie po powrocie delegacji w sobotnim nu­
8 Zbiegło się to z uchwałą K C K P Z R O przezwyciężaniu następstw kultu
jednostki.
9 Przedstawiciele tych właśnie partii podjęli decyzję o rozwiązaniu K P P .
1 W spó’ ne oświadczenie kom itetów centralnych kom unistycznych partii Z w iąz­
0
ku Radzieckiego, W łoch, Bułgarii, Finlandii oraz P ZP R z 19 II 1956 r. Stosunki
polsko-radzieckie w latach 19 4 5 - 1972. Dokum enty i m ateriały. (Cyt. dalej: Stosunki
polsko-radzieckie) W arszaw a 1974, dok. 148, s. 309. Historyczny dokument. „Trybuna
Ludu” z 19 lutego 1956 r.
1 W uchwale V II plenum K C P ZP R stwierdzono, że „ujawnienie prowokacji,
1
której ofiarą padła K P P i jej przywódcy, pogłębiło wstrząs, który nastąpił w partii
po ujawnieniu prawdy o ciężkich błędach Stalina”. „Nowe D rogi” , 1956, nr 7/8,
s. 197.
1 J. Winiew icz (Co
pamiętam, z długiej drogi życia.
Poznań 1985, s. 532 - 533)
2
stwierdza, że to on dość przypadkowo przywiózł ten tekst. W ręczył mu go stojący
na czele delegacji M S Z PR L wiceminister M . Naszkowski, który zachorował pod­
czas pobytu w Mińsku, z poleceniem przekazania tego tekstu J. Bermanowi. P o­
nieważ Winiew icz rozminął się w drodze z Berm anem, oddał przesyłkę Z. N o­
wakowi, który znał jej zawartość. Z analizy przekazu Winiew icza trudno ustalić
czy było to 12 czy 13 marca. W artykule „Trybuny Ludu” z 10 lutego w skazuje
się jednak, że nie był to jedyny tekst.
http://rcin.org.pl
Stosunki
polsko-radzieckie w latach
1956 - 195?
1039'
merze „Trybuny Ludu” z 10 marca ukazał się obszerny artykuł
O kul­
cie jednostki i jego następstwach.
Tezy tego artykułu wyraźnie nawiązy­
wały do owego zjazdowego wystąpienia.
W poniedziałek rano, 12 marca, nadeszła do Warszawy wiadomość
o pogorszeniu się zdrowia B. Bieruta. Zwołane z tego powodu Biuro Po­
lityczne PZPR zdecydowało wysłać do Moskwy Jakuba Bermana, który
miał tam dotrzeć wieczorem wraz z dr. M. Fejginem, naczelnym interni­
stą Lecznicy Ministerstwa Zdrowia. Około północy Bierut zm arł13. Nag­
ły zgon I sekretarza był dla partii wstrząsem. Niezależnie od rozmai­
tych fantastycznych na ten temat spekulacji, zabrakło działacza o bądź
co bądź ugruntowanym autorytecie. Na wiadomość o śmierci B. Bieruta
wyjechała do Moskwy delegacja w składzie: J. Cyrankiewicz, F. Mazur,
E. Ochab i A. Zawadzki, która dołączyła do Bermana. Przewodniczącym
komisji, która miała zorganizować pogrzeb zmarłego w kraju, został Ze­
non Nowak 14.
Uroczystości żałobne odbywały się naprzód w Moskwie, później
w Warszawie. Na Kremlu honorową wartę koło trumny zaciągnęli człon­
kowie Prezydium KC KPZR, którym towarzyszyli: J. Berman i F. Ma­
zur. W skład delegacji radzieckiej, która przybyła do Warszawy, wcho­
dzili premierzy sąsiadujących z Polską republik związkowych oraz Wan­
da Wasilewska, która odegrała wybitną rolę w kształtowaniu stosunków
polsko-radzieckich w latach II w ojny światowej, ale zeszła ze sceny po­
litycznej w 1944 r., kiedy utworzono PKWN. Przewodniczący delegacji
N. Chruszczow przyjechał oddzielnie 15 marca, a od granicy towarzy­
szyli mu dwaj członkowie Biura Politycznego PZPR Z. Nowak i E. Ochab
oraz ambasador ZSRR w Polsce Pantelejmon Ponomareńko 15.
Chruszczow przebywał w Warszawie przez kilka dni, a 20 marca
wziął udział w posiedzeniu VI plenum KC PZPR 16, które tego dnia w y­
brało I sekretarzem Edwarda Ochaba, dotychczasowego członka Biura
i sekretarza KC. Miał on rzekomo być kandydatem kompromisowym
wobec Zenona Nowaka i Romana Zambrowskiego
17.
Nowymi sekreta­
rzami KC zostali ponadto wybrani: prezydent Warszawy Jerzy Albrecht
i kierownik wydziału przemysłu Edward Gierek. Podczas plenum zabrał
głos także Chruszczów, który skorzystał z okazji, aby jeszcze raz potę­
pić zjawisko kultu jednostki. Założeniem linii politycznej PZPR po VI
plenum, jak twierdzi jeden z badaczy, nie były jednak tendencje roz­
1 Cytowany powyżej W iniew icz (s. 533) relacjonuje zdarzenia, z których w y ­
3
nikałoby, że Eierut zmarł dobę wcześniej.
1 ,,Trybuna Ludu” z 13 marca 1958 r.
4
1 „Trybuna Ludu” z 16 marca 1956 r.
5
1 Z. K ozik,
P ZP R w latach 1954 - 1957,
W arszaw a 1982, s. 159. J. Putrament,
6
Pól wieku,
t. V ,
Poślizg,
W arszaw a 1980, s. 20 i nast.
1 T ej kandydaturze m iał się sprzeciwiać jakoby N. Chruszczów. Por. w ypo­
7
wiedź Rumińskiego na V III plenum . „N ow e D rogi”, 1956, z. 10, s. 148.
http://rcin.org.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin