PPPW_9Banknot, który miał ocalić ojczyznę.pdf

(1633 KB) Pobierz
P
OLSKI PIENIĄDZ
PRZEZ WIEKI
Banknot, który miał
ocalić ojczyznę
Powstańczy bilet kasowy z 1794 roku
Po raz pierwszy pieniądz papierowy pojawił się na polskich
ziemiach w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Wiązało się
to z nadzwyczajnymi potrzebami finansowymi państwa,
głównie rozbudową wojska. Dotychczasowe metody nie
wystarczyły na ich pokrycie.
U
niwersał Tadeusza Kościuszki
z 10 maja 1794 roku powołał
do życia Radę Najwyższą Narodową,
rodzaj rządu powstańczego. Jednym
z jej „ministerstw” był Wydział Skar-
bowy kierowany przez Hugona Koł-
łątaja. 8 czerwca 1794 roku Rada
podjęła uchwałę o biletach skarbo-
wych. Bilety miały mieć przymusowy
kurs związany z walutą kruszcową.
Były nieoprocentowane i miały mieć
zabezpieczenie w dobrach narodo-
wych. Za odmowę ich przyjęcia groziła
grzywna. Równocześnie zobowiązania
wobec skarbu państwa można było
regulować biletami jedynie w połowie,
resztę należało wpłacać w pieniądzu
kruszcowym. Był to błąd, który sprawił,
że ludzie nie zaufali nowym pienią-
dzom. Decyzja Rady, podyktowana
doraźnymi potrzebami skarbu, od-
bierała biletom podstawowy atrybut
Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku w Krakowie,
mal. Michał Stachowicz
1
PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
Początki papierowego
pieniądza
Banknoty pojawiły się w Eu-
ropie w XVII wieku, a ich oj-
czyzną była Szwecja. Po licznych
wojnach kraj ten był bardzo
zadłużony. Szwedzi wpadli za-
tem na pomysł, by do systemu
pieniądza kruszcowego, do-
tychczas opartego na srebrze
i złocie, włączyć także miedź.
Problem polegał na tym, że
wartość kruszcu w danej mo-
necie musiała odpowiadać, przy-
najmniej teoretycznie, jej nominałowi.
A ponieważ miedź był tania, to po-
wstałe w ten sposób „monety” (tzw.
platmynty) miały monstrualne roz-
miary i ważyły około 20 kg. Dlatego
w 1658 roku powstał Szwedzki Bank
Państwowy, w którym można było
deponować platmynty w zamian za
kwity, które można było wymienić
na miedź. W 1694 roku powstał
Bank Anglii, który na podobnej za-
sadzie wydawał papierowe pokwi-
towania na zdeponowane w nim
złoto. Pod koniec stulecia normalną
praktyką stało się finansowanie pie-
niędzmi papierowymi nadzwyczaj-
nych wydatków wojennych.
czej bogatsi. Dla ludu rezerwowano
pieniądz tradycyjny.
Ludność nie ufała papierowym pie-
niądzom. Odmawiano ich przyjmo-
wania, a w razie przyjęcia nie chciano
wydawać reszty w monecie kruszco-
wej. W tej sytuacji brak niskich nomi-
nałów stawał sie sporym problemem.
Jeśli w ogóle przyjmowano bilety, to
po kursie nieco niższym od nominal-
nego. Już w sierpniu Kościuszko,
Szwedzki platmynt
Francuski bilet kasowy z początku XVIII wieku
prawnych środków płatni-
czych − nieograniczoną moc
zwalniania ze zobowiązań.
W dniu wejścia w życie
uchwały powołano do życia
Tymczasową Dyrekcję Biletów
Skarbowych. Tworzyło ją
trzech bankierów warszaw-
skich (Andrzej Kapostas, Jakub
Kussel i Jerzy Poths) i czterech
magnatów, którzy oprócz na-
zwisk nie wnieśli do niej nic
szczególnego. Tymczasowa
Dyrekcja rozpoczęła technicz-
ne przygotowania do emisji.
2 sierpnia powołano w jej
miejsce Dyrekcję
Biletów Skarbo-
wych, składającą
się z tzw. dyrekto-
rów bezpłatnych
(głównie magnatów), dy-
rektorów płatnych (fa-
chowców do roboty) oraz
asesorów. Siedzibą Dyrekcji
stał się pałac Raczyńskich
przy ul. Długiej w War-
szawie.
Bilety skarbowe weszły
do obiegu 16 sierpnia.
Miały dość wysokie asyg-
naty − od 5 do 100 zł.
Zakładano bowiem, że
banknotami będą płacić
ludzie piśmienni, czyli ra-
2
Papierowe 20 dolarów, 1778 rok
Bilety skarbowe
z czasów insurekcji
kościuszkowskiej
PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
który znał to zjawisko ze Stanów Zjed-
noczonych, zwrócił Radzie uwagę na
potrzebę uzupełnienia emisji o niskie
nominały. Zajął się tym Kapostas, który
uporał się z zadaniem w zaledwie
dwa tygodnie i 17 września puścił
w obieg bilety zdawkowe o nomina-
łach 2 i 4 zł.
We wrześniu zaufanie do biletów
przejściowo wzrosło w związku z po-
prawą sytuacji militarnej − wybuchem
powstania w Wielkopolsce i zwinię-
Monety dla Prus Południowych
Monety pruskie cieszyły się złą
reputacją wśród nowych poddanych
króla Prus, zamieszkujących tzw.
Prusy Południowe. Dla nich właśnie,
niejako dla oswojenia z pruskim
systemem pieniężnym, wybito mie-
dziane monety (trojaki, grosze, pół-
grosze, szelągi) według stanisła-
wowskiej stopy menniczej.
Pieniądze dla Galicji
Habsburgowie, dokonując pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, powoływali
się na swoje domniemane prawa do zabranych terenów, które ochrzczono
mianem Galicji i Lodomerii. Wprowadzono tam austriacki system monetarny,
wszakże z jednym wyjątkiem. Dla Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego ze
względu na zaszłości historyczne w latach 1774 – 1776 wybito oddzielną
monetę. Do obiegu puszczono srebrne 30- i 15-krajcarówki, które odpowiadały
odpowiednio polskim dwuzłotówkom i złotówkom. Prócz tego do obiegu
trafiły miedziane szelągi (szylingi), warte 1/3 grosza polskiego.
Monety oświęcimsko-zatorskie szybko wycofano, a w całym zaborze au-
striackim wprowadzono jednolity system pieniężny. Odstępstwem od tej
zasady była emisja miedzianych monet o wartości 1 i 3 gr (przygotowywano
srebrne sześciogroszówki). Pieniądze te stanowią ciekawy przykład działania
politycznego i gospodarczego. W 1794 roku Austriacy postanowili poczekać
na rozwój sytuacji, nie angażując się w działania przeciwko Kościuszce, ale
nie dać się odepchnąć od spodziewanego łupu w postaci kolejnego rozbioru.
Dlatego też korpus wojska był gotów do działania. Żołd miał być opłacany
tzw. monetami wojskowymi. Co ciekawe, zostały one wybite z polską
nazwą (grosze polskie) i według polskiej stopy menniczej. Miało to ułatwić
ich przyjmowanie przez polską ludność.
Po upadku insurekcji wojskowe grosze
wycofano z obiegu.
Miedziany trojak austriacki. Na awersie
umieszczono austriackiego orła ze
sztandarami i napis:
MONET.AER.EXERCIT.CAES.REG
(moneta miedziana wojska cesarsko-
-królewskiego). Na rewersie widać nominał
i nazwę monety oraz skrzyżowane gałązki
laurowo-palmowe.
Monety dla Prus Południowych:
grosz (powyżej) i półgrosz (poniżej)
30 krajcarów oświęcimsko-zatorskich Marii
Teresy. Z awersu spogląda wyraźnie
zadowolona władczyni, wokół której
widnieje tytulatura: królowa Węgier, Czech,
Galicji i Lodomerii. Na rewersie następuje
dalszy ciąg jej tytułów: arcyksiężna Austrii,
księżna Oświęcimia i Zatoru. Prócz tego
widoczna jest unoszona przez gryfy tarcza
herbowa. Wyobraża ona herb Galicji (Trzy
Korony), Lodomerii (dwa pasy szachowe),
orzeł symbolizuje księstwa zatorskie
i oświęcimskie. Na środku tarczy widnieje
herb Austrii
na monety i wysokie nominały biletów
na niższe. Pozwoliło to na zmniej-
szenie różnic kursu między bankno-
tami a pieniądzem kruszcowym. Po-
jawił się za to nowy problem −
różnica kursu między wysokimi a ni-
skimi nominałami. Klęska pod Ma-
ciejowicami podkopała i tak wątłe
zaufanie do biletów. Konflikty między
Dyrekcją Biletów Skarbowych a Radą
Najwyższą Narodową
doprowadziły do
rozwiązania Dy-
rekcji i powoła-
ciem pruskiego oblężenia Warszawy.
Ponadto Dyrekcja Biletów Skarbowych
otworzyła kantory, wymieniające bilety
Monety Wolnego Miasta Gdańska
Gdańsk został zagarnięty przez Prusy w wyniku drugiego
rozbioru Polski. Od razu w tym ważnym, choć podupa-
dającym, porcie wprowadzono pieniądz pruski. Jednak
w 1801 roku, ze względu na odczuwalny brak monety
zdawkowej, zezwolono na wybicie miedzianych szelągów.
Po utworzeniu przez Napoleona Wolnego Miasta Gdańska
w mieście bito drobne miedziane monety: szelągi i grosze,
na których rewersach widniał miejski herb
Szyling gdański
3
PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
nia Inspekcji Biletów Skarbowych
(23 października). W jej składzie nie
zasiadali już karmazyni, a instytucja
wyraźnie ewoluowała w kierunku fa-
chowości. Jednak jej dni były policzone
− 6 listopada padła Warszawa. Po-
wstanie się zakończyło.
Uchwała z 8 czerwca upoważniała
Dyrekcję do emisji 60 mln zł w biletach
skarbowych. Faktycznie wyemitowano
około 7,7 mln. Po upadku powstania
bilety nie zostały wymienione, choć
powołana przez zaborców Komisja
Trzech Dworów miała chyba w tej
materii jakieś zamiary, przeprowadziła
bowiem spis posiadaczy biletów. Z cza-
sem tak pogardzane bilety stały się
cennymi pamiątkami po ginącej Rze-
czypospolitej.
Pod władzą zaborców
U schyłku XVIII wieku wszystkie
trzy państwa zaborcze posługiwały
się zarówno pieniądzem kruszcowym,
jak i banknotami, które miały charakter
pieniądza kredytowego. Różnica kursu
między pieniądzem papierowym
a „brzęczącą monetą” była miarą nie-
równowagi finansowej, czyli ówczesnej
inflacji. Po zakończeniu wojny sied-
mioletniej w 1766 roku powstał w Ber-
linie Königlische Giro- und Lehnbank,
który emitował banknoty zwane
pfund
banco.
Ich kurs był niższy niż monet,
ale do czasów bitwy pod Jeną (1806)
waluta pruska była dość stabilna. Póź-
niej pojawiły się w obiegu noty skar-
bowe nominowane w talarach. Ich
kurs od razu poleciał w dół. Próby
stabilizacji waluty nie przyniosły re-
zultatu, udało się to dopiero
w 1821 roku.
Początki pieniądza papierowego
w Austrii to 1762 rok. Prywatne domy
bankowe emitowały wówczas tzw.
formulare. Regularną emisję podjął
podczas wojny siedmioletniej Wiener
Stadt Bank, który wypuścił papierowe
banco-zettels, w Galicji zwane ban-
kocetlami. Oficjalną walutą kruszcową
były guldeny, w Galicji zwane złotymi
reńskimi lub ryńskimi (odpowiadały
4 zł polskim). W 1811 roku podjęto
decyzję o reformie pieniężnej. Kurs
kruszcowego guldena ustalono wów-
czas na osiem papierowych; bankocetle
miały być zastąpione nowy-
mi einlösungscheinami. Ko-
Sumy bajońskie
lejne wojny przekreśliły jed-
Tzw. sumy bajońskie to dług Księstwa War-
nak szanse na stabilizację. szawskiego wobec Napoleona za przekazanie
W 1813 roku pojawiły się własności pruskiej (w tym armat oraz długów
w obiegu anticipations-schei- hipotecznych, które polscy ziemianie byli winni
ne, czyli bilety skarbowe Prusom). Nazwa pochodzi od miasta Bayonne,
oparte na wpływach z przy- gdzie podpisano polsko-francuski układ w tej
szłych podatków. Dopiero sprawie. Według szacunków Francuzów dług
w 1816 roku wymieniono wynosił 24 mln franków (1 frank = 1,2 zł) i był
je na banknoty nowo utwo- wielkim obciążeniem zarówno dla budżetu
rzonego Österreichische Na- państwa, jak i dla ziemian, którzy korzystając
tional Zettel Bank w relacji z przedrewolucyjnej koniunktury, chętnie brali
3,5:1.
kredyty. Teraz zmuszeni byli do spłat długów
Rosja także nie uniknęła w warunkach blokady kontynentalnej, kiedy nie
wynikających z wojen pro- zarabiali na eksporcie zboża.
blemów walutowych. Pierw-
sze banki państwowe powstały w Rosji w Rosji. Po pokonaniu Napoleona
w połowie XVIII stulecia, a w 1769 ro- kurs asygnat wynosił ok. 25 proc.
ku pojawiły się w obiegu papierowe pieniądza kruszcowego. Stabilizację
asygnaty. Schyłek XVIII wieku i okres walutową udało się Rosji osiągnąć
wojen napoleońskich to czas inflacji dopiero w 1839 roku.
Fryderyk August Wettyn, król Saksonii i książę warszawski
4
PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
Bilety skarbowe
Księstwa Warszawskiego
W 1806 roku zwycięska armia fran-
cuska wkroczyła na ziemie polskie.
Francuzów witano entuzjastycznie,
oczekując przekreślenia rozbiorów
i odbudowy państwa. Nadzieje zostały
zrealizowanie tylko połowicznie. Na
mocy traktatu w Tylży (1807) powstało
Księstwo Warszawskie. W skład kad-
łubowego państwa weszły ziemie dru-
giego i trzeciego zaboru pruskiego.
Księciem warszawskim został król saski
Fryderyk August Wettyn. Było to na-
wiązanie do tradycji polsko-saskiej
unii personalnej z XVIII wieku. Gdańsk
stał się Wolnym Miastem zarządzanym
bezpośrednio przez Francuzów, jednak
zachował gospodarcze związki z Pol-
ską. Najcenniejszym atrybutem
i przedmiotem szczególnej
dumy nowego państwa
było wojsko, owiane le-
gendą zwycięstw, a kie-
rowane przez ministra
wojny księcia Józefa
Poniatowskiego. Po
1809 roku terytorium
Księstwa poszerzono o zie-
mie trzeciego zaboru austriac-
kiego (Kielecczyznę i Lubelszczyznę).
Jednak Galicja pozostała w rękach
austriackich.
Sytuacja finansowa Księstwa War-
szawskiego była niezwykle trudna.
Krach rewolucyjnych papierowych asyg-
nat francuskich oraz zła sława, jaką
pozostawiły po sobie polskie bilety
skarbowe z czasów insurekcji kościusz-
kowskiej zniechęcały do eksperymen-
tów z pieniądzem papierowym. Dla-
tego zdecydowano się na tymczasowe
pozostawienie pruskiego systemu pie-
niężnego, którego podstawową jed-
nostką był talar, łatwy do przeliczania
na polskie złote – równał się 6 zł,
czyli 180 gr. Skutkiem takiego roz-
wiązania był napływ bilonu pruskiego.
Reakcją władz Księstwa było zdewa-
luowanie bilonu o 11 proc. w stosunku
do pełnowartościowej monety srebrnej,
zwanej potocznie kurantem. Jednak
doskonale wiedziano, że reforma sys-
temu pieniężnego jest niezbędna.
1 grudnia 1810 roku Fryderyk August
wydał dekret, który wprowadzał do
Stosunki panujące w Księstwie
Warszawskim w satyrze
współczesnej (1808)
W Księstwie panuje król Niemiec
[...]
Żołnierz polski, pieniądz pruski,
Rząd, prawo, kodeks francuski.
[...]
Z majątków każdy wyzuty,
Szlachcica piszą w rekruty,
Żydzi, chłopi i mieszczanie
Kładą się w równości stanie.
Rolnik wolny, ale goły,
Żołnierz bezpłatny, wesoły
W obcej sprawie życie daje
[...]
Handel zupełnie przecięty
[...].
obiegu nowy środek płatniczy – bilety
kasowe Księstwa Warszawskiego. Jed-
nocześnie powołano do życia instytucję
emisyjną, Główną Kasę Wymiany.
O braku zaufania do pieniądza
papierowego świadczył fakt,
że niektórzy z wybranych
członków kasy, zwłaszcza
kupcy, bronili się jak mogli
przed tym zaszczy-
tem, w obawie,
środek antyinflacyjny. Jednak Fryderyk
August był temu niechętny i pomysł
pozostał niezrealizowany.
Bilety kasowe pojawiły się w obiegu
w lipcu 1811 roku. Miały trzy nominały
− 1, 2 i 5 talarów. Zostały ozdobione
godłem Księstwa Warszawskiego,
w którym biały orzeł sąsiadował z her-
bem Saksonii. Główna Kasa Wymiany
wymieniała je na monety kruszcowe,
potrącając 4 gr od każdego talara
(2,22 proc. poniżej wartości nominal-
nej). Bilety nie stały się prawnym środ-
kiem płatniczym, gdyż ich przyjmo-
wanie było dobrowolne, co wiązało
się ze wspomnianymi obawami przed
inflacją. Tym różniły się od insurekcyj-
nych biletów skarbowych. Powtórzono
jednak poprzedni błąd – podatki można
było płacić biletami tylko w połowie.
Rozmiary emisji ustalono na
1,5 mln talarów, ale ponieważ przyj-
mowanie biletów było dobrowolne,
GKW nigdy nie zdołała wyemitować
więcej niż 1/3 tej sumy. Będące
w obiegu bilety powracały, czemu
sprzyjała różnica kursów bilonu i mo-
net kruszcowych. Dostawcy wojskowi
że zrujnuje im to opinię. Warszawski
kupiec Ernest Schwanenfeld zwrócił
się do samego Fryderyka Augusta z pro-
śbą o niepodpisywanie jego nominacji.
Z kolei obawiając się inflacji, propono-
wano, aby bilety kasowe były osobiście
podpisywane przez członków kasy. We
wczesnym okresie funkcjonowania pie-
niądza papierowego w niektórych kra-
jach (np. w USA) stosowano taki wy-
móg, traktując go jako prosty i skuteczny
Bilety kasowe i grosze
Księstwa Warszawskiego
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin