Biuletyn_3_2008.pdf

(6545 KB) Pobierz

Biuletyn

instytutu pamięci narodowej

NR 3 (86)

marzec

2008

Bezpłatny dodatek: film DVD

Bezpieka. Pretorianie komunizmu

Marzec '68

nakład 15000 egz.

cena 7 zł

(w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431

Ryszard Gontarz – ubek i dziennikarz

Zagadka TW „Leopold”

Polska po śmierci Stalina

oddZiaŁy ipn

BIAŁYSTOK

GDAŃSK

adresy i teleFony

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

fax (0-58) 660 67 01

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

pl. Krasińskich 2/4/6, 00-207 Warszawa

tel. (0-22) 530 86 25

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

KATOWICE

KRAKÓW

LUBLIN

ŁÓDŹ

POZNAŃ

RZESZÓW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCŁAW

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał,

Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Jacek Żurek – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), jacek.zurek@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graficzny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Anna Kaniewska

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź

BIULETYN

i N S T y T u T u P A M i ęC i N A R O D O w E j

N R 3 ( 86)

M ARZE C

2008

SPiS TREŚCi

ROZMOWY BIULETYNU

Pytania, które należy postawić

O Marcu ’68 z Andrzejem Chojnowskim i Pawłem Tomasikiem

rozmawia Barbara Polak.............................................................................

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Jan.żaryn.–.Biskupi

wobec „marcowej” młodzieży.......................................

Franciszek Dąbrowski –

Ryszard Gontarz. Funkcjonariusz UB i SB,

dziennikarz pRL...........................................................................................

Bogusław Kleszczyński –

Marzec 1968 w województwie rzeszowskim.

.......... 26

Arkadiusz Małyszka –

Marzec ’68 na poznańskiej prowincji...........................

Urszula Gierasimiuk –

Marzec ’68 w Białymstoku.............................................

Andrzej Czyżewski –

Proces „marcowych wichrzycieli” w Łodzi.

................... 41

Paweł Knap –

Anatomia żalu. Szczecin po śmierci Stalina...........................

Emilia Świętochowska-Bobowik –

„Cień padł na ziemię…”.................................

Kamil Rutecki –

„… żałobę noszą na rękawach…”.

........................................ 57

Piotr Gontarczyk, Radosław Peterman –

Zagadka Tw „leopold”.........................

Łukasz Kamiński –

„Zwycięski luty”.

................................................................... 68

dOKUMENTY

Wojciech Frazik –

Dla uczczenia nieśmiertelnej pamięci…

........................... 74

Franciszek Dąbrowski –

przed Marcem

................................................................ 77

Franciszek Dąbrowski –

Nieoczekiwany koniec współpracy..............................

WSpOMNIENIA

Antoni Zambrowski –

Rozważania o czterdziestoleciu Marca ’68

. ..................

ABC KOMUNIZMU W pOLSCE

Tadeusz Paweł Rutkowski –

władze pRL i historycy

Okres gomułkowski (1956–1970)

......................................................... 97

kSiążki.........................................................................................................

104

RECENZjE......................................................................................................

105

WYdARZENIA...............................................................................................

112

ROZMOWY BIULETYNU

pYTANIA, KTÓRE

NAlEży POSTAwiĆ

O MARCU ’68 Z ANDRZEjEM ChOjNOwSkiM i PAwŁEM TOMASikiEM

ROZMAWIA BARBARA pOLAK

B.P

Czy po czterdziestu latach, które upłynęły od polskiego Marca – po opubliko-

..–

waniu wielu wspomnień, artykułów naukowych, publicystycznych i monografii – da

się o nim powiedzieć coś nowego? A może temat jest już zamknięty?

.T..–.Po

latach narzekań na trudności w dotarciu do źródeł historycy mają

wreszcie swobodny dostęp do dokumentów. Dysponujemy fundamentalną

monografią prof. Jerzego Eislera. W wyniku badań z ostatnich lat znamy

podstawowe fakty dotyczące Marca ’68 w głównych ośrodkach akade-

mickich, ale powstała tylko jedna solidna monografia regionalna prof.

Włodzimierza Sulei. Przed trzema laty ukazał się duży zbiór dokumentów

dotyczący Marca ’68 w Krakowie przygotowany przez dr. Juliana Kwieka. Nadszedł czas

na następne monografie regionalne i regionalne zbiory dokumentów. Przy tej okazji warto

penetrować zbiory pozostawione przez organy władzy, PZPR, ZMS, archiwa uczelniane

i zasób poszczególnych Oddziałowych Biur Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN.

Interesujące byłoby też zbadanie, jak Marzec wyglądał na prowincji, w Polsce powiatowej,

jakie były jego echa na wsi.

B.P – Jaki jest obraz polskiej prowincji wiosną 1968 r.?

.T..–.Widoczna

jest reakcja na kryzys polityczny. Był on odbierany inaczej niż w Warszawie.

Przede wszystkim da się zaobserwować przesunięcie reakcji w czasie. Obok wiadomości

zbliżonych do faktycznego przebiegu zdarzeń w Warszawie pojawiały się fantastyczne plot-

ki i pogłoski. Były oczywiście głosy i deklaracje solidarności ze studentami i takie, które

można ująć lapidarnie – „precz z Gomułką”. Wiele osób wyrażało opinię, że jego dni są

policzone, że jeśli nie odejdzie teraz, to na pewno na zbliżającym się zjeździe partii. Wy-

czuwało się powszechną dezaprobatę dla kierownictwa PZPR i państwa komunistycznego.

Znamienna była krytyka Związku Sowieckiego związana z pogłoską o zdjęciu ze sceny

Dziadów

wskutek interwencji sowieckiego ambasadora. W ramach tej krytyki pojawia się

nawiązanie do historii (Katyń, agresja w 1939 r.), do powojennego uzależnienia gospo-

darczego i politycznego. Potępiano też działania MO i ORMO i wielokrotnie powtarzano

hasło „prasa kłamie”. Ale można zauważyć i refleksy oficjalnej propagandy, między innymi

uwagi o „syjonistach”, przy czym – jak raportował jeden z funkcjonariuszy – „raczej nie

używano słowa syjoniści, a żydzi”; głosy potępiające studentów, wskazujące na to, że za

dobrze się im powodzi. Krytykuje się młodzież za brak dyscypliny. Spotkałem poglądy, że

zamęt wziął się z tego, iż młodzież tylko siedzi w klubokawiarniach i słucha bigbitu. Wiemy,

że do ostrych starć z milicją doszło na przykład w Legnicy i Radomiu. Warto przytoczyć

ocenę kierownictwa MSW z 17 marca 1968 r. Uznano, że w wydarzeniach i zajściach wy-

stąpiła nowa faza. „Incydenty i wystąpienia” przesuwały się z ośrodków wojewódzkich do

miast powiatowych. „W terenie” brakowało milicji. Do patroli i ochrony obiektów włączano

wojsko. W województwie koszalińskim komendant wojewódzki MO polecił przygotować

się do tworzenia grup uderzeniowych z członków ORMO i aktywu PZPR. W kraju panował

kryzys polityczny i stan niepokoju społecznego ogarnął również prowincję, na przykład

w kwietniu w rejonach przygranicznych Białostocczyzny odbyły się spotkania mieszkańców

poszczególnych gromad z oficerami wojska. Tematem była aktualna sytuacja polityczna

w kraju i na świecie. Władza zdawała sobie sprawę, że wojsko cieszy się większym auto-

rytetem niż partia, i stąd te spotkania. Meldunki z nich to ciekawa lektura. Ludzie mówili

o wszystkich kłopotach życia codziennego, o trudnościach w zaopatrzeniu w węgiel, braku

maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, budowie szkół i dróg, ale także pytali m.in., dla-

czego milczy się w sprawie Katynia, dlaczego o żydach syjonistach nie mówiono wcześniej,

jakie są przyczyny późnego informowania o zajściach marcowych itd.

A.C..–

Dorobek historiografii odnoszącej się do Marca jest bardzo

duży. Problem polega na tym, że wciąż badana jest głównie jedna

płaszczyzna, płaszczyzna tzw. wydarzeń, ich przebieg – czy to w ośrod-

kach akademickich, czy na prowincji. Te badania mają na pewno

o tyle przyszłość, że nie zapoznano się dotąd z całą dokumentacją,

która istnieje. Tu warto poczynić uwagę, że obraz sytuacji w trak-

cie wydarzeń marcowych rekonstruowany bywa głównie na podsta-

wie dokumentów wytworzonych przez władzę. Szeregowi pracownicy SB, aktywiści partyjni

i inni przedstawiciele aparatu raportowali swoje wrażenia przełożonym, ci zaś przekazywali

to dalej, a na szczeblu województw i centrali sporządzano jakieś analizy i zbiorcze zesta-

wienia. W tych materiałach jest sporo „chciejstwa”, bo ludzie, którzy je przygotowywali,

pokazywali tę stronę rzeczywistości, którą chcieli pokazać. To jest dość istotna mielizna, na

którą można wpaść. Niektórzy historycy zdają sobie z tego sprawę, inni nie.

Wracając do pierwszego pytania, myślę, że o Marcu więcej nie wiemy, niż wiemy. Marzec

był zjawiskiem wielopłaszczyznowym…

B.P – I wielomiesięcznym…

A.C..–

Była to więc wieloaspektowa walka „na górze”, niepokoje w środowiskach aka-

demickich, ostre spory w świecie kultury oraz wielki wstrząs społeczny. Marzec zaczął się

wśród elit, na ten temat rozpoczęto badania, ale nawet tutaj podstawowe pytania pozo-

stają bez odpowiedzi. Pamiętam trochę tamten czas i nastroje. Teoria prowokacji pojawiła

się od razu, w dniach wydarzeń. Ta kwestia nadal jest otwarta. Wystarczy przypomnieć

problem – czy wejście milicji i ORMO na teren uniwersytetu było krokiem przemyślanym,

czy też aktem bezmyślności? Jeśli było posunięciem świadomym, to jaka kalkulacja za nim

się kryła? Nikt do tej pory nie był w stanie oświetlić w pełni tej kwestii. Czy chodziło o to,

żeby wywołać zawieruchę, czy przeciwnie – żeby stłumić w zarodku protest? Jeśli stłumić, to

po co wysłano siły porządkowe wówczas, gdy studenci po wiecu już się rozchodzili? I kim

byli ludzie, którzy podjęli taką decyzję? Takich elementarnych pytań jest sporo. Grono hi-

storyków, którzy zajmują się tym tematem, przedstawia się skromnie. Można jednak mieć

nadzieję, że intensywne badania ogromnego materiału, który znajduje się nie tylko w IPN,

ale także w Archiwum Akt Nowych i wielu innych, przyniosą odpowiedzi na przynajmniej

niektóre z przedstawionych tu pytań. Niemniej zachowane źródła zapewne nie pozwo-

Biuletyn_3_2008.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: